ИСЛАМ ӘЛЕМІНДЕГІ МЕДРЕСЕГЕ ДЕЙІНГІ ОҚУ ОРЫНДАРЫ

Ислам әлемінде медреселерден бұрын да оқу орындары болған. Бірақ оқу-ағарту ісі белгілі бір мекемелерде емес, мешіт, кітап дүкенінде, әдеби орындарда жүргізілетін. Сондықтан медресеге дейінгі оқу орындарына тоқталғанда бұларды аттап кету мүмкін емес.

1. Куттаб

Куттаб екі түрлі болған. Қазіргі кездегі бастауыш мектеп деуге болатын куттаб оқу-жазу үйрететін орын мағынасына келеді. Бұл көбіне мұғалімдердің үйінде болатын. Куттабтың бұл түрі Исламнан бұрын да бар еді^[1]. Куттабтың басқа бір түрінде Құран және негізгі діни мағлұматтар оқытылатын. Кейбір ғалымдар бұл екеуін бір-бірімен шатастырады. Бұлардың бірі Филип Хитти былай дейді: «Куттабтардың бағдарламасының негізі Құран еді. Шәкірттер оқып үйрену үшін Құран оқитын, жазуға жаттығу үшін мәтіндерді Құраннан алатын. Грамматика, хадистер мен пайғамбарлар қиссасын оқитын»^[2]. Исламның алғашқы кезеңіндегі мұғалімдердің көпшілігі мұсылман болмағанын ескерсек, оның бұл сөзімен келісе алмаймыз. Өйткені мұсылман еместердің Құранды, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хадистерін үйретуі мүмкін емес. Мұсылмандардың ішінен оқу-жазу білетіндерін бұдан да құрметті бір міндет күтіп тұрған. Ол – уахиді қағазға түсіру еді.

2. Құран және Ислам негіздері оқытылатын куттаб

Батыс ғалымдары куттабтың бұл түрін Исламның алғашқы кезеңінде де бар дейді. Алайда олардың айтып жатқандары алғашқы куттабтар. Исламның алғашқы кезеңдерінде балалар діни мағлұматтарды Али ибн Әбу Талиб, Абдуллаһ ибн Аббастың (р.а.) сұхбаттарына қатысу арқылы алатын немесе өздерінің ата-аналары үйрететін. Әуелде балалар мешіттің тазалығы мен тыныштығын бұзады деп, олардың мешітке кіріп, сабақ алуын дұрыс көрмеген. Осы себептен хижреттің 483-жылы, милади 1090-жылы балалардың мешітке кіріп сабақ алуына тыйым салынған пәтуа шықты^[3]. Бұған қарамастан куттабтардың мешітте де және өз алдына бөлек те болғанын көреміз. Мешіт пен куттаб арасындағы байланысты Имам Шафи былай деп атайды: «Шешем мені әуелі куттабқа жіберді. Құран үйренген соң ол жерден жамиге кірдім»^[4]. Ислам әлемінде куттабтардың кең тарағаны соншалық, әр ауылда бір-бірден, кейбірінде бірнеше куттаб болған.

3. Мешіт

Ислам оқу-ағарту тарихынан сөз қозғағанымызда мәдениетінің дамуында маңызды рөлі бар мешіттерді айтпай кете алмаймыз. Мешіттердің салынуына байланысты екі түрлі көзқарас бар. Бірінші көзқарастағылар көрші халықтардың синагок, шіркеу сияқты құлшылық орындарын көріп, соларға еліктей отырып салынғанын айтады. Екіншісі, әрі шындыққа жақынырағы, қасиетті Қағбаға қарай отырып салынғаны жайындағы көзқарас («Әли Имран» сүресі, 96).

Мұсылмандар өздеріне бағынған жерлеріне мешіт салу үлкен үрдіске айналды. Мешіт салу арқылы бұл өлкенің Ислам мемлекетіне қосылғаны жарияланатын^[5]. Уақыт өте мешіттер көбейе түсті. Бұл, әсіресе әкімшілік орталықтарда айқын көрінеді. Яғқуби (өлімі, 292/905) хижри ІІІ, милади ІХ ғ. Бағдатта 30000 мешіт болғанын және бұларды бір-бірлеп санағанын жазып қалдырған^[6].

Мешіттерде сол уақыттағы барлық ғылымдар оқытылатын. Құран, хадис, фиқһ, кәлам сияқты діни ілімдермен бірге тарих, философия, медицина, астрономия оқытылды. Хижри 360, милади 970-жылы Мысырда Жауһар әс-Сижилли салдырған әл-Әзһар мешіті 378/988 жылдан бастап ғылыми зерттеу орталығына айналады. Бұл қазір де Ислам әлеміндегі атақты университеттердің бірі. Суиути Каирдегі Ибн Тулун мешітінде сол кездегі белгілі ғылымдардың барлығы оқытылғанын, Абдуллатиф әл-Бағдади, әл-Әзһар мешітінде әр күні түс уақытында медицина оқытылғанын айтады^[7]. Мәдинадағы хазірет Пайғамбар мешітіндегі Суффа шын мәнінде Исламдағы алғашқы университет болды. Уақыт өте онда шәкірттер сыймай қалады. Пайғамбарымыз (с.а.с.) бұның алдын алу үшін Мәдинаның әр жерінде дайындық немесе бастауыш мектеп болып саналатын бірнеше мектеп ашады. Хижреттің екінші жылы Махрама ибн Нәуфалдың үйінде Дарул-қурра аталған Құран мектебі ашылған.

Ислам әлеміндегі қуатты мемлекеттердің бірі болған Осман мемлекеттерін қарастыратын болсақ, бұл кезде де мешіттер әкімшілік орталық, имамдардың мәжілісі қызметін атқаратын еді. Халықтың жиналып құлшылық қылатын, мемлекет істерін талқылайтын жері болғандықтан үлкен маңызы бар еді. Мешіттің жанында оның ажырамас бір бөлігі медресе, кітапхана, асхана және басқа да құрылыстар бірге салынып, өз алдына үлкен бір комплексті құрайтын. Жақын жерлерге намаз уақытын күту үшін асханалар салынып, олар күні бүгінге дейін жеткен. Бұған байланысты Осман Нури Эргин былай дейді: «Стамбулда асханалардың көптеп салынуы мешіттің көбеюіне байланысты. Намаз уақытынан бұрын мешітке келгендер, екі намаз арасындағы уақытты өткізу үшін әр мешіттің жанында отыратын орын ашылған. Х/ХVI ғғ. Йеменнен кофе әкелініп, бұл жерлерде кофе ішу әдетке айналғандықтан кофехана деп аталған. Кафелерде намаз уақытына дейін халықтың көңілін аулау үшін, әсіресе ақшам мен құптан намазы арасында Хамзанама, Баттал-Ғази сияқты халық кітаптары оқылатын».

4. Ғұламалардың үйлері

Исламда оқу-ағарту ісінің дамуында үлкен орны бар мекемелердің бірі – ғұламалардың үйлері. Әсіресе мешіт салынбай тұрып, дәрістер негізінен үйлерде жүргізілді. Бұл мешіт салынғаннан кейін де жалғасты. Мысалға айтатын болсақ, Аллаһ елшісі (с.а.с.) сахабаларға Әрқам ибн Әбул Әрқамның үйінде жаңа түскен аяттарды және дін негіздерін үйреткен. Кейін Пайғамбарымыздың (с.а.с.) үйіне, мешіттер салынған соң мешітке көшірілді. Дәрістер бір жағынан аурухана, керуенсарай сияқты жерлерде де жүргізілді. Сонда да көптеген ғалымдардың үйінде оқу-ағарту ісі жалғаса берген. Ибн Сина кешке шәкірттеріне өз шығармалары әл-Қанун мен әш-Шифаны оқитын^[8]. Шәкірттер мен ғалымдарға толы үйлердің бірі Имам Ғазалидің үйі еді^[9]. Қысқаша айтқанда медреселер көбейіп кеңінен жайылғанға дейін ғылым мен мәдениеттің дамуында ғұламалардың үйлері үлкен рөл атқарған.

5. Сарайлар

Ислам әлемінде оқу бағдарламасы шәкірттің болашағына, келешекте қоғамда алатын орнына байланысты болуы керек екендігі алғашқы ғасырлардан-ақ белгілі еді. Яғни, болашақта мемлекеттік қызмет алатындар ерекше тәрбие көруі керек еді. Осыған байланысты халифа мен жоғары дәрежелі адамдардың сарайларында ерекше оқу бағдарламасы бар еді. Бұл бағдарламаны әке өзі тағайындайтын және заманына қарай өзгертіп отыратын. Шәкірттерді әрі оқытып, әрі әдептілікке үйрететін болғандықтан сарайларда сабақ беретін мұғалімдерді «муәддиб» деп атайтын.

6. Кітап дүкендері

Ислам мәдениеті дамыған сайын маңызды орталықтарда кітап дүкендерінің көбейгенін көреміз. Бұл дүкендердің иелері тек қана сауда жасап, ақша табуды көздеген адамдар емес, заманына қарай жоғары білім алған, мәдениетті адамдар еді. Олар өз дүкендерін ғұламалар мен шәкірттердің жиналып, тартысатын, ілім үйренетін ордасына айналдырды. Надандық дәуіріндегі Укказ, Мажанна, Зул Мәжаз сияқты жәрмеңке-базарлары мен Ислам әлеміндегі кітап дүкендері арасында бір ұқсастық бар. Надандық заманында арабтар бұл жәрмеңкелерге сауда жасау үшін келетін. Бірақ әдебиетке деген құштарлықтарын көрсету үшін осы жәрмеңкелерді пайдаланатын. Ақындар өлең оқып, шешендер сөз жарыстыратын, әртүрлі тартыстар орын алып жататын. Кітап дүкендері де осы жағынан бұл жәрмеңкелерге ұқсайды. Бұл дүкендер сауда жасау үшін ашылса да, уақыт өте мәдениетке, әдебиетке құштар адамдар бұл жерді мәдени орталыққа айналдырды. Олар үшін ғылыми ізденіс орнына айналды. Дүкен иелері де кітаптарды көбейтіп, халыққа қызмет ететін, бұны өздеріне борыш санайтын. Ғылыми жұмыстар тек кітап дүкендерінде ғана емес, басқа да сауда-саттық орындарында болған. Бұған Әбул-Атахияның ыдыс-аяқ сататын дүкенін мысал келтіруге болады. Кітап дүкендері Аббаси халифатының құрылуы кезінде пайда болып, кейін Ислам әлеміне тараған. Мәмун дәуірінде ғылыми клубтар салынып, Мутауаккил мен Муғтазид заманында бұл клубтарда ғалымдар жиналып, философиялық мәселелерді талқылайтын. Андулусия ІІ Хакамның салдырған кітапханасындағы каталогтың өзі 44 том еді^[10].

7. Әдебиет салондары

Бұндай салондар Ислам әлемінде алғашқы халифалар заманынан бері бар. Аббаситтер дәуірінде кең жайыла бастады. Халифа дін және дүние істерін реттеп, жолға қоятын адам болғандықтан, ол әрі әмірші, әрі рухани жол көрсетуші еді. Сондықтан оларға қойылар ең маңызды талап ижтиһад (ғалымның аят пен хадиске сүйеніп үкім шығаруы) ете алатындай дәрежеде болуы еді. Ең алғашқы төрт халифадан әртүрлі жиындарда діни және басқа тақырыптарда сұрақтар сұралатын. Олар жауап бере алмаса, басқа сахабалардан сұраудан тартынбайтын. Жиынға қатысушылар қарапайым төсенішке немесе жерге отыратын, қалаған адам қатыса алатын және кез-келген уақытта шығып кете алатын. Қатысушылар халифаны атымен немесе «мұсылмандар әміршісі» деп атайтын. Бұл халифалар жиындары мен әдеби залдар, мәдени даму жолында қызмет етті.

Кейін әдеби залдар мұсылмандардың қол астына кірген басқа халықтардың мәдениетінің ықпалында қалды. Бұл залдар өте жоғары дәрежеде дайындалып, белгілі адамдар ғана қатыса алатын. Қатысатын адамдар белгілі уақытта келіп, халифа тағайындаған ережелерге сәйкес орындарын алатын. Масғудидің айтуынша, әдеби залдар сарайлармен бірге пайда болған. Мұғауия (41-60/661-680) сарайында заманының мықты ғалымдарын жинап, араб тарихы, соғыстар мен басқа мемелекеттердің билеушілері мен әкімшіліктері жайында тартысатын. Бұл дәстүрді басқа да Умауия халифалары жалғастырды. Абдулмалик ибн Маруан да (65-86/685-705) әсіресе ақындарды шақырып, мәжіліс жасаған. Бұны Аббаси халифасы Әбу Жағфар әл-Мансур да жалғастырған. Аббаситтер дәуірінде бұндай мәжілістер тек халифаның ғана емес, уәзірлердің де сарайында ұйымдастырылған. Бұл, сол дәуірдің мәдениетін көрсететін. Халифа Харун Рашид (170-193/786-809) дәуірі бұл тұрғыда назар аударуға тұрарлық. Өзі де жақсы тәрбие көрген халифаның мәжілісінде діни тартыстар, әдебиет, поэзия жарыстары болатын. Харун Рашидтің мәжілісіне қатысқандардың бірқатарын атап өтетін болсақ,  ақындар – Әбу Нуас, Мүслим ибн Уәлид, Аббас ибн Ахнаф, күйші Мусулдық Ибрахим мен баласы Ысқақ, әдебиетші Әбу Убайда, атақты шешен ибн Сәммәк, тарихшы әл-Уақиди және танымал дінтанушы Әбу Юсуф (өлген жылы милади 182/799, хижри 33 жылы)^[11].

Ислам әлемінде тәуелсіз және жартылай тәуелсіз кіші мемлекеттер пайда болған кезде, бұлардың әміршілері де өнер-білімді дамыту үшін осы дәстүрді жалғастырды. Олардың сарайлары сол замандағы мәдениет ошағына айналды. Тіпті бұл сарайларды қазіргі университет, институттармен салыстыруға болады. Мысалы Сәйфуд-Дәулә Хамаданидің (916-987) Халептегі сарайында араб әдебиеті аз уақытта өзінің шырқау шегіне жетті. Сәйфуд-Дәуләнің ғылым мен әдебиет адамдарына көрсеткен құрметі, жомарттығы сол уақыттағы көптеген ғалымдардың оның сарайына жиналуына себеп болды. Атақты философ әл-Фараби (870-950) өз шығармаларын осы сарайда жазған. Мұндай сарайлардың тағы бірі Махмуд Ғазнауидің (997-1030) сарайы. Мұнда тарихшы Утби, Бируни, ақын Фирдауси сияқты атақты ғалымдарды атап өтсек, бұл сарай жайында мәлімет алуымыз жеткілікті болатын шығар^[12].

Селжүктер заманында да бұл дәстүр өз жалғасын тапты. Тіпті атақты Имам Ғазали Селжүк уәзірі Низамулмүліктің (өл. 495/1092) құзырында бір тартыста жеңіп шыққаннан кейін, Бағдаттағы Низамия медресесіне мударрис болып тағайындалған.

Сарайдағы ғылыми сұхбат және тартыстар Осман мемлекетінде «Хузур дәрістері» деп аталған. Хузур дәрістері рамазан айының алғашқы күні басталып, падишаһтың құзырында «мукаррир» деп аталған, сол дәуірдегі атақты ғалымдар өткізетін, көбіне сегіз сабақтан тұратын болған. Хузур дәрістері «мухатаб» деп аталған, 7-15 шақты ғалымдардан тұратын топ қатысатын. Рамазан айына тән бұл әдет падишах, шахзада және басқа да мемлекет қайраткерлерінің діни ғылымдарда көптеген нәрселер үйренуіне себеп болды. Бұл сабақтарда Құран кәрімнен аяттар оқылып, мукаррир оны тәпсірлейтін. Кейін мұхатаптардың (қарсылас) қарсылықтары мен сұрақтарына жауап беретін. Осылайша ғылыми пікірталасқа жол ашылатын. Мукаррирлер Шейхул Исламнан ғана сайланатын. Мукаррир немесе мұхатап болу үшін белгілі бір шарттар қойылған еді. Шартқа сай болмағандар сайлана алмайтын.

8. Шөл

Білім алу, әсіресе, арабша шешен сөйлеу надандық заманында да өте маңызды еді. Пайғамбарымыз да осы мақсатта сүт анаға (Халима) берілген^[13]. Бүкіл қауым жаңа туған балаларын араб әдеби тілін үйренуі және Меккенің қолайсыз ауа-райынан құтылуы үшін жасайтын ежелден келе жатқан әдет еді. Бұл әдет кейде үлкейгеннен кейін де қолданылатын. Әсіресе, ақын, шешен болғысы келетіндер бұл жолды жиі-жиі қолданатын. Мұндай дәрежеге тек қана әдеби тілді білу арқылы жететін. Ал бұл тек қана шөлде болып, тіл үйрену арқылы мүмкін болатын. Байлар мен мүмкіншілігі барлар бұл жолды қолданатын.

Умауйя халифалары кезінде белгілі бір оқу-ағарту жүйесі жоқ еді. Олар үшін Шам шөлі медресе еді. Балалары сол жерде араб тілін, поэзияны үйренетін. Мұғауия осы мақсатта ұлы Язидті шөлге жіберген. Шөлде мазасы болмайды деп, Уәлид ибн Абдулмәлик шөлге жіберілмеген. Сондықтан да араб тілін, оның ережелерін жақсы білмейтін, сөйлегенде өрескел қателіктер жіберетін. Әкесі Абдулмәлик ибн Маруан: «Уәлидті жақсы көргендігімізден шөлге жібермеуіміз бізге қымбатқа түсті» деген екен^[14].

Әсіресе, хазірет Омар заманынан бастап арабтардың мұсылман болған басқа ұлттармен қарым-қатынасы күшейеді. Көптеген басқа ұлттар мұсылмандықты қабылдап, Ислам мемлекетінің түкпір-түкпірін емін-еркін аралап, қалаған жерлеріне ораналасты. Осы себептен көптеген қалалардың, әсіресе Мәдина, Шам және Бағдат сияқты маңызды қалаларда әртүрлі тілдер араласқан қойыртпақ тіл пайда болды. Куфа, Басра сияқты қалаларда мұсылмандықты қабылдаған Ирандықтар да өмір сүретін. Оның үстіне жыл сайын әртүрлі ұлттан мыңдаған қажы Қағба және басқа да қасиетті жерлерге зияратқа келетін. Осының барлығы әртүрлі тіл араласқан шала, будан араб тілінің пайда болуына себеп болды. Бұдан құтылу және арабша сөйлеуді үйрену үшін шөлге барудан басқа шара қалмады. Аббаси халифасы Мұғтасым және Имам Шафидің тіл үйрену үшін шөлге барғаны риуаят етіледі.

Бақытжан ӨТКЕЛБАЕВ