АҚШОМШЫ ДӘСТҮРІ

                     Сөз төркіні

              Этимологиялық мәні

         "Ақшомшы" сөзі екі бөліктен тұрады: "ақ" және "шомшы." Екі сөздің де өз алдына жеке мағыналары бар, және оларды біріктіру арқылы "ақшомшы" деген біртұтас ұғым қалыптасады.

        Ақ: Қазақ тілінде "ақ" сөзі көпмағыналы, негізінен ақ түсті, тазалықты, жарықты білдіреді. Алайда бұл сөздің екінші мағынасы – байлық, молшылық, береке. Қазақ халқы ежелден "ақ мол болсын" деп тілек айтқанда, бұл сөзді астықтың, жалпы байлықтың символы ретінде қолданған.

        Шом: "Шом" сөзі де көпмағыналы болып табылады. Қазақ тілінде "шом" көбінесе шөмеле, шөптің, астықтың бір жерге жиналған үлкен үйіндісі деген мағына береді. Бұл сөз тек астыққа емес, жалпы жиынтықты, бір жерге шоғырланған заттарды білдіреді.

        "Ақшомшы" деген сөздің этимологиялық мәні осы екі сөздің қосындысынан туындайды. "Ақшомшы" – мол астықты жинаушы, байлықты, берекені тасушы деген мағынаны білдіреді. Бұл сөздің терең мәні, оны тек астық жинаумен ғана емес, сонымен қатар оны тасымалдаумен және сақтаумен байланыстырады.

                  Сөздіктегі ұғымы

       Ақшомшы – дәстүрлі қазақ қоғамындағы кәсіптің бір түрі. Егін екпейтін малшы ауылдардың тұрғындары күзгі орақ кезінде егіншілікпен айналысатын өңірлерге барып, еңбегімен астық жинап, оны өз ауылы мен отбасы үшін тасымалдап, сақтайтын кәсіп иесі. Бұл кәсіптің негізгі ерекшелігі – еңбекті астыққа айырбастау және сол арқылы ауылдың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

               Ақшомшы сөзің синонимдері

        Астық жинаушы, Астық тасушы, Шомшы.

        Бұл сөздіктегі анықтама "Ақшомшы" сөзінің мағынасын кеңейтіп, оны қазақтың дәстүрлі шаруашылығы мен қоғамының маңызды элементі ретінде сипаттайды. Сөздіктегі бұл ұғым арқылы "Ақшомшы" сөзінің қазақ халқының тұрмысы мен мәдениетінде маңызды орын алғаны көрініс табады.

         Ақшомшы дәстүрінің мәні

      (Ақшомшының тарихи негіздері)

        Ақшомшы – дәстүрлі қазақ қоғамындағы бірегей кәсіптің бірі, ол ауылдың әлеуметтік-экономикалық өмірінде маңызды рөл атқарған. Бұл кәсіптің атауы "ақ" және "шом" сөздерінен құралған. "Ақ" сөзі байлық пен берекені білдірсе, "шом" сөзі қапқа салынған немесе жиналған астықты білдіреді. Яғни, Ақшомшы – астық жинаушы, астық тасушы деген мағынаны береді.

          Ақшомшы кәсіпінің қалыптасуы

      Ақшомшы кәсіпі 19 ғасырда, әсіресе, егін шаруашылығымен айналыспайтын, тек мал шаруашылығына негізделген ауылдарда кеңінен таралды. Малмен айналысатын қазақтар күзгі орақ кезінде егін егетін өңірлерге барып, өз еңбектерін ұсынып, соның орнына астық алатын болған. Бұл олар үшін жыл бойы азық-түлікпен қамтамасыз етілетін маңызды кезең еді.

        Егін екпейтін ауылдардың тұрғындары малын айырбастап, шом салынған түйелеріне астық артып қайтатын болған. Олар астықты тек өз қажеттілігі үшін ғана емес, сонымен қатар өз ауылындағы басқа адамдарға да үлестіру үшін әкелетін. Бұл өз кезегінде ауылдың әлеуметтік байланысын күшейтті, өйткені астықты бөлісу арқылы ауыл тұрғындары бір-біріне қолдау көрсетіп, қиын кезеңдерде көмекке келетін.

       Орта ғасырлардағы ақшомшыға  баратын аймақтар

        Орта ғасырларда Ақшомшы кәсіпімен айналысатын қазақтар үшін негізгі егін шаруашылығы аймақтары Сырдария бойы, Талас, Шу, Бақанас (Іле өзені), Тоқырау, Сарысу, Нұра, Торғай өзендерінің саласы, Зайсан көлі, Алакөл төңірегі болатын. Бұл аймақтарда егіншілік жақсы дамығандықтан, мұнда мол өнім алынып, Ақшомшылар үшін тиімді болды. Олар осы аймақтарға барып, мол астық жинап, оны туған жерлеріне жеткізетін.

            Ақшомшының әлеуметтік- экономикалық маңызы

       Ақшомшы кәсіпі ауылдың экономикалық өмірінде маңызды рөл атқарды. Ол тек азық-түлікпен қамтамасыз етумен шектелмей, сонымен қатар ауыл арасындағы сауда қатынастарын дамытты. Ақшомшы арқылы қазақ ауылдары өзара сауда-саттық жасап, өзара алыс-беріс қатынасын нығайтты. Бұл кәсіп ауыл тұрғындарының бір-біріне деген сенімін арттырып, қоғамдағы ынтымақтастықты күшейтті.

               Ақшомшы кәсіпінің салт-дәстүрге айналуы

       Уақыт өте келе, Ақшомшы кәсіпі қазақ қоғамында салт-дәстүрге айналды. Ауыл тұрғындары арасында Ақшомшы кәсіпімен айналысу құрметті іс саналып, бұл кәсіпті ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде қалдыратын дәстүр қалыптасты. Ақшомшылардың еңбегі ауыл арасында жоғары бағаланып, оларды ерекше құрметпен қарсы алатын. Олар тек астық тасушы ғана емес, ауылдың береке-бірлігін сақтаушы, қиын кезеңдерде қолдау көрсетуші ретінде танылды.

        Ақшомшы – қазақ халқының экономикалық және әлеуметтік өмірінің ажырамас бөлігіне айналған кәсіп түрі. Бұл кәсіп ауыл арасындағы байланыстарды нығайтып, қоғамдағы ынтымақтастықты күшейтті. Ақшомшы кәсіпі арқылы қазақ халқының еңбексүйгіштігі, ұйымшылдығы, бір-біріне деген қолдау көрсету дәстүрі көрініс тапты. Бүгінгі күнге дейін бұл кәсіптің мән-маңызы жоғалған жоқ, ол қазақ халқының рухани және мәдени байлығын көрсететін құндылықтардың бірі болып табылады.

           Исламдағы ақшомшы дәстүрі

       Ислам діні қазақ халқының өмір салтына, дәстүрлеріне елеулі ықпал етті, соның ішінде еңбекке деген көзқарасты қалыптастыруда да маңызды рөл атқарды. Ақшомшы дәстүрі, яғни астық жинау мен оны тасымалдау кәсібі, исламдық этика мен құндылықтарға сай келетін әрекет ретінде қарастырылды.

               Еңбек пен адалдықтың  исламдағы орны

       Ислам діні еңбек етуге, адал табыс табуға ерекше мән береді. Құран Кәрімде Алла Тағала адал еңбек етіп, маңдай термен табыс табуды мадақтайды: «Адамға өзінің еңбегінен басқа ештеңе жоқ» («Нәжім» сүресі, 39-аят). Осы тұрғыдан алғанда, Ақшомшы дәстүрі исламдық құндылықтарға сәйкес келеді, өйткені бұл кәсіп арқылы қазақтар өз еңбегін адал табысқа айырбастап, мал мен азық-түлікті қамтамасыз еткен.

        Ақшомшының исламдық әлеуметтік   әділеттілікпен байланысы

       Исламдағы әлеуметтік әділеттілік пен бір-біріне көмек көрсету принциптері Ақшомшы дәстүрінде де көрініс тапқан. Ақшомшылар өз еңбегін ұсынғаннан кейін, алған астығын тек өз отбасының қажеттілігіне ғана емес, сонымен қатар ауылдастары арасында да бөлісетін. Бұл әрекет исламдағы садақа мен зекет беру дәстүрімен үндеседі. Мұнда да мал-мүлікті бөлісу арқылы қоғамдағы әлсіздерге қолдау көрсету басты мақсат болып табылады.

               Ақшомшы мен исламдағы   бауырмалдық

        Ислам бауырмалдық пен ынтымақтастықты ұлықтайды. Ақшомшы дәстүрі осы ұстанымдарды жүзеге асырудың бір тәсілі болды. Ауыл тұрғындары бірігіп, егіншілігі дамыған аймақтарға барып, сол жердегі егіншілерге көмек көрсетіп, өздеріне қажетті астығын алып қайтатын. Бұл тек экономикалық қана емес, рухани бірлікті де нығайтты, өйткені ауылдастар бір-біріне көмек көрсетіп, өзара қолдау білдіретін.

         Ақшомшының исламдық құқықтық негіздері

       Ислам құқықтық нормалары (шариғат) адал сауда-саттық пен еңбек қатынастарын реттеуді көздейді. Ақшомшы дәстүрінде адал еңбек ету, әділ алмасу және келісім бойынша әрекет ету негізгі қағидаттар болып табылады. Ақшомшылардың еңбегі мен алынған астық адал табыс ретінде қарастырылып, исламдық құқықтық нормаларға сай деп есептелді.

           Ақшомшының рухани мәні

       Ақшомшы кәсіпі арқылы қазақ халқы тек материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар рухани тұрғыдан да байып отырды. Бұл кәсіптің исламдық құндылықтармен астасуы, оның рухани мәнін арттырды. Еңбек арқылы адал табыс табу, өзге адамдарға қолдау көрсету, әлеуметтік әділеттілікті сақтау – мұның бәрі ислам дініне тән құндылықтар болып табылады.

      Ақшомшы дәстүрі исламдық құндылықтармен тығыз байланыста болғандықтан, бұл кәсіп қазақ халқының діни және әлеуметтік өмірінде маңызды орын алды. Ислам діні арқылы қалыптасқан адал еңбек, әділдік, бауырмалдық, әлеуметтік әділеттілік сияқты құндылықтар Ақшомшы дәстүрінде айқын көрініс тапты. Бұл дәстүр арқылы қазақтар өздерінің исламдық сенімдерін күнделікті өмірде жүзеге асырып, материалдық және рухани тұрғыдан байып отырды. Ақшомшы кәсібі тек экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру ғана емес, сонымен қатар ислам дінінің талаптарын орындаудың бір жолы ретінде де қарастырылды.

        Болат БОПАЙҰЛЫ