АҚСҮЙЕК ОЙЫНЫ

Сөз төркіні

Этимологиялық мәні

"Ақсүйек" сөзі екі компоненттен тұрады: "ақ" және "сүйек". Этимологиялық тұрғыдан алғанда, "ақ" сөзі қазақ тілінде "таза", "жарық", "ақшыл" деген мағыналарды білдіреді. Ал "сүйек" сөзі малдың немесе адамның сүйегі деген мағынаға ие. Осылайша, "ақсүйек" сөзі "ақшыл сүйек" немесе "таза сүйек" деген мағынаны білдіреді.

Бұл атау ойын барысында қолданылатын сүйектің ақ түсімен, яғни ақсөңкелеп, қурап қалған малдың жілігімен байланысты. Жарқырап тұрған айлы түнде ойыншыларға лақтырылған ақсүйекті табу оңайырақ болады, сондықтан ойынның атауы да осы ерекшелікке негізделген.

Сөздіктегі ұғымы

Сөздіктегі ұғымына келер болсақ, "ақсүйек" термині қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде бірнеше мағынада беріледі.

1. Тікелей мағынасы: "Ақсүйек" — адамның немесе жануардың ақшыл түсті, қурап қалған сүйегі.

2. Ауыспалы мағынасы: Қазақ мәдениетінде, әсіресе, ойын атауы ретінде қолданылғанда, "Ақсүйек" — ұлттық ойынның атауы. Бұл ойында ақ сүйектің өзі, яғни лақтырылатын сүйек немесе таяқша, "ақсүйек" деп аталады. Осылайша, "ақсүйек" сөзі ойынға тән негізгі нысанның атауы ретінде де, сонымен қатар, ойынның атауы ретінде де қолданылады. Бұл ойынның атауының ойын барысында қолданылатын заттың түсіне және ерекшелігіне тікелей қатысты екендігі айқын көрінеді.

Ақсүйек ойынының тарихы мен мәні

"Ақсүйек" — қазақтың ұлттық ойындарының бірі, әсіресе жастар арасында кеңінен таралған. Бұл ойынның ерекшелігі — оны көбінесе жаздың жылы айлы түндерінде ашық далада ойнайтын. Аты айтып тұрғандай, ойынға негіз ретінде малдың ақсөңкелеп қураған жілігі немесе қабығы аршылған, ұзындығы екі қарыстай жұмыр ақ таяқша ("ақсүйек") пайдаланылады. Ақсүйек — ежелден бері жастардың басын қосып, ұйымшылдыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулитын ойын ретінде белгілі.

Ойынның ережелері

1. Ойынға қатысушылар екі топқа бөлініп, жеребе арқылы қай топтың бірінші болып ойынды бастайтынын анықтайды. Ойын бастаушы адам ақсүйекті бар күш-жігерімен алысқа лақтырады. Сол сәттен бастап ойын басталады: екі топ та ақсүйекті іздеуге кіріседі.

2. Ақсүйекті тапқан ойыншы дереу өз тобының мүшелеріне дыбыс беріп, сөреге қарай жүгіреді. Осы кезде топ мүшелері оған қарсыластарының тосқауыл жасауына жол бермеуге тырысады. Ал қарсылас топ болса, ақсүйекті тартып алуға барынша тырысады. Ақсүйекті сөреге бірінші жеткізген топ жеңіске жетеді.

Ойынның мәні

Ақсүйек ойыны тек жарыс пен ептілікті сынау емес, сонымен қатар, жастардың басын қосып, өзара жақын араласуға мүмкіндік беретін дәстүрлі ойын болған. Көптеген аңыздарға сәйкес, атақты ақындар мен сал-серілер өз сүйіктілерімен осы ойын арқылы танысқан. Мәселен, Ақан сері Ақтоқтымен, Абай Әйгеріммен, Біржан сал Ләйлімен осы ақсүйек ойыны арқылы танысқан деген деректер бар.

Ақсүйектің мәдени мәні

Ақсүйек ойынының маңызды бір бөлігі — оның мәдениетке және ұлттық сананы қалыптастыруға қосқан үлесі. Ертеде "Ақсүйек" ойынын той-томалақ жасаған үй иелері ұйымдастыратын. Ойын басталғанға дейін айтыс, ән-жырлар, қисса-дастандар оқылып, үлкендер жағы жастарға тәлім-тәрбие беретін. Мұның барлығы ұлттық дәстүр мен мәдениеттің сақталуына және ұрпақтан ұрпаққа жетуіне үлкен үлес қосқан.

Ойынға қатысты әндер

Заманымыздың белгілі композиторы Алтынбек Қоразбаев ұлттық ойын туралы "Ақсүйек" әнін де шығарды. Бұл әнде ақсүйек ойынының сұлулығы мен оның жастарға тигізетін әсері сипатталады:

"Қызыл бешпент үстінде,

Қынама бел шашбаулым.

Алтыбақан тебуге

Сұранайын мақтаулым, шашбаулым.

Ай толықсып аспанда

Туған кезде, шашбаулым.

Ойнаймын деп Ақсүйек

Қуана бер мақтаулым, шашбаулым."

Ақсүйек — тек ойын ғана емес, ұлтымыздың бай мұрасының, ұлттық бірліктің, жастардың ұйымшылдығының көрінісі. Бұл ойын, әсіресе, жастарға қуаныш пен бақыт әкеліп, олардың бос уақытын тиімді өткізуіне ықпал етеді. Ақсүйек ойынының құндылығы мен маңызы бүгінгі күнге дейін сақталып келеді, сондықтан да оны келешек ұрпаққа жеткізу — әрбіріміздің міндетіміз.

Ақсүйек ойынының әлеуметтік қатынастары

Ақсүйек ойыны тек қана көңіл көтеру емес, сонымен қатар, жастардың арасында жаңа қарым-қатынастардың орнауына, әсіресе, бірін-бірі ұнатқан жастардың жақындасуына себепші болған. Ойынның бейресми сипаты оның негізгі ерекшеліктерінің бірі. Ойында еркіндік, әзіл-қалжың, түрлі тәсілдер арқылы жасырын кездесулерге мүмкіндік беретін сәттер көп кездеседі. Ойынның осындай әлеуметтік рөлі туралы аңыздар мен әңгімелер өте көп. Мысалы, Ақан сері мен Ақтоқтының, Абай мен Әйгерімнің, Біржан сал мен Ләйлідің арасындағы махаббат хикаялары дәл осы ойын арқылы бастау алған деген аңыздар бар. Бұл оқиғалар жастардың махаббатқа деген сезімдерінің ақсүйек ойыны арқылы көрініс тапқандығын айқындайды.

Ойынның адами құндылықтары

Ақсүйек ойынының тәрбиелік мәні де зор. Ойын жастарды ұйымшылдыққа, шапшаңдыққа, ептілікке және батылдыққа тәрбиелейді. Бұл ойында жеңіске жету тек қана физикалық дайындықты талап етпейді, сонымен қатар, командалық жұмыс, өзара түсіністік және сенімділік те маңызды рөл атқарады. Ойын барысында жастар бір-біріне қолдау көрсетіп, ортақ мақсатқа жету үшін бірігеді. Мұндай бірліктің маңызы қазіргі қоғамда да ерекше. Жастар арасында достық қарым-қатынастар орнап, бір-біріне көмек көрсету, қиындықтарды бірге жеңу сияқты құндылықтар қалыптасады.

Ақсүйек ойынындағы дәстүрлер мен ритуалдар

Ақсүйек ойыны кезінде дәстүрлі элементтер де сақталған. Мысалы, ойынның басталуынан бұрын, арнайы дайындықтар жасалады: жеребе тастау арқылы ойын бастаушы анықталады, ойынның әділ өтуі үшін белгілі бір ережелер қойылады. Бұл ойынның салтанатты түрде ұйымдастырылғанын көрсетеді. Кейбір жағдайда ойынның алдындағы дайындық кезінде ән-жырлар айтылып, айтыс ұйымдастырылады, қисса-дастандар оқылады. Бұл жастарға рухани тәрбие беру мақсатында жасалған. Ойынға қатысқан әрбір жас осындай мәдени шараларға қатысу арқылы өз білімі мен танымын кеңейтіп, рухани дамуына ықпал етеді.

Ойынның заманауи қолданысы

1. Бүгінгі күні де ақсүйек ойыны ұлттық дәстүр ретінде сақталып, кейбір аймақтарда әлі де ойналып келеді. Мысалы, ұлттық мерекелер мен той-томалақтарда бұл ойын жастар арасында кеңінен таралып, ұлттық сананың қалыптасуына, дәстүрдің ұрпақтан ұрпаққа берілуіне үлкен үлес қосуда.

2. Ақсүйек ойынының қазіргі заманғы қолданысы оны тек дәстүрлі ойын ретінде ғана емес, сонымен қатар, қазақ мәдениетін сақтап қалу мен насихаттау құралы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Ойын арқылы жас ұрпаққа ұлттық құндылықтарды түсіндіру және оларды қазіргі өмірде қолдану мүмкіндігі туындайды.

3. Қазақ халқының бай мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылатын ақсүйек ойыны жастардың арасында ғасырлар бойы өзектілігін жоғалтпай келе жатқан дәстүрлі ойындардың бірі. Оның тәрбиелік, әлеуметтік және рухани мәні зор, сондықтан да бұл ойынның келешекте де маңыздылығын жоғалтпайтыны анық. Ақсүйек ойынын сақтау және ұрпақтан ұрпаққа жеткізу — біздің ұлттық мұрамызды сақтау жолындағы маңызды міндетіміз.

Исламда ақсүйек ойны жоқ бірақта…

Исламда «ақсүйек» ойыны сияқты арнайы ойын жоқ, бірақ ислам діні белгілі бір шеңберде ойындар мен көңіл көтеруге рұқсат етеді, егер олар адамның құлшылығына, әдеп-ахлағына, және күнделікті өміріне зиян тигізбесе.

Ислам діні спорттық, физикалық жаттығуларды және денсаулықты нығайтатын ойындарды құптайды. Мысалы, пайғамбар Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өмірінен ат жарысы, садақ ату, күрес сияқты спорттық ойындарды мақұлдағаны белгілі.

Ал «ақсүйек» ойыны қазақ халқының дәстүрлі ұлттық ойыны болып табылады және исламға қайшы келмейді. Ойынның өзі моральдық немесе діни нормаларға қайшы келмейтін болса, оны ойнауға рұқсат етіледі. Бірақ, ойын барысында әдептілік сақталып, діни міндеттер ұмытылмауы керек.

Мақал - мәтелдер

Ақсүйек ойынына тікелей қатысты мақал-мәтелдер көп кездесе бермейді, бірақ жалпы ойынға, жастық шаққа және қарым-қатынасқа байланысты қазақтың мақал-мәтелдерін келтіруге болады:

1. «Жігітке өнер де серік, өр де серік»– Ақсүйек секілді ойындарда жігіттер өзінің ептілігі мен шапшаңдығын, өнерін көрсете алатын болған.

2. «Ойын түбі – ой» – Кез келген ойынның, соның ішінде Ақсүйек ойынының да, жасырын тәрбиелік мәні бар. Ол жастарды ұйымшылдыққа, шапшаңдыққа баулиды.

3. «Ойнай білмеген ойланбайды» – Ойынның жастарды ойлануға, бір-бірімен жақсы қарым-қатынас орнатуға үйрететінін білдіреді.

4. «Жастықтың оты жалындап...»– Жастардың ойыны мен махаббатқа толы сезімдерін сипаттайтын мақал.

Бұл мақал-мәтелдер Ақсүйек ойынының әлеуметтік мәнін, жастардың арасындағы қарым-қатынастарды және жалпы ойынның тәрбиелік рөлін көрсетеді.

 

Болат БОПАЙҰЛЫ