"АСТЫ-ҮСТІНЕ ТҮСУ" ДӘСТҮРІ
Сөз төркіні
Этимологиялық мәні
"Асты-үстіне түсу" тіркесінің этимологиясы қазақ тіліндегі екі ұғымның бірлесіп қолданылуынан туындайды:
1. "Асты" және "үстіне" – кеңістікті білдіретін сөздер. "Асты" – бір нәрсенің төменгі жағы, "үстіне" – жоғарғы жағы. Бұл сөздер, әсіресе, заттардың физикалық орналасуын сипаттау үшін қолданылады.
2. "Түсу" – іс-қимыл, әрекет мағынасын білдіретін етістік. "Түсу" сөзі заттың немесе адамның белгілі бір жағдайға көшуін, өзгеруін білдіреді.
Тіркестегі сөздер бастапқыда физикалық кеңістікте орналасуды білдіргенімен, кейін олар ауыспалы мағынада қолданылып, адамның ерекше ықылас білдіруін, қызмет көрсетуін білдіретін болды. Тұрақты тіркес ретінде "асты-үстіне түсу" белгілі бір адамға немесе іске бар ынта-жігерімен қызмет ету, көмек көрсету, жағдай жасау деген ұғымды білдіреді. Осылайша, тіркестің мағынасы уақыт өте келе нақты физикалық әрекеттен ауыспалы, метафорикалық мәнге ие болған.
Сөздіктегі ұғымы
"Асты-үстіне түсу" тіркесі қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде "қызмет көрсету", "қамқор болу", "жақсы қарау", "қамқорлық көрсету" мағыналарында қолданылады. Бұл тіркес көбінесе қонақтарға немесе қадірлі адамдарға деген ерекше ықылас, ерекше қызмет көрсету жағдайларын сипаттау үшін қолданылады.
Мысалы:
Қонақ келгенде үй иесі оның асты-үстіне түсіп, бар жағдайын жасап берді.** Бұл сөйлемде үй иесі қонаққа ерекше көңіл бөліп, оның барлық сұраныстарын орындап, қамқор болғанын білдіреді.
Қорытындылай келе, "асты-үстіне түсу" – қазақ халқының қонақжайлылық пен сыйластыққа негізделген дәстүрінің бір көрінісі. Бұл тіркес адамның ерекше қызмет көрсетуін, біреудің жағдайын жасауға тырысуын, оған барынша қамқор болуын білдіреді.
"Асты-үстіне түсу" тіркесі қазақ тілінде белгілі бір адамға ерекше қызмет көрсетіп, құрмет көрсету мағынасын білдіреді. Бұл тіркес адамның жағдайын барынша жақсартуға, көңілін табуға тырысу сияқты әрекеттерді сипаттайды. Бұл сөз тіркесі көбінесе қонақжайлықты, кісілік пен мейірімділікті білдіретін жағдайларда қолданылады.
Дәстүр және салт контекстінде
1. Қонақжайлық: Қазақ халқының қонақжайлық дәстүрі бойынша, үйге келген қонаққа ерекше құрмет көрсетіліп, оның жағдайын жасауға барынша тырысады. Қонақтың асты-үстіне түсіп, оның көңілін тауып, барынша сый-құрмет көрсетеді.
2. Сыйластық: Қазақтың әдет-ғұрпында үлкендерді, сыйлы адамдарды қадір тұту маңызды. Мұндайда асты-үстіне түсу арқылы олардың мәртебесін көрсету, құрметін арттыру рәсімі орындалады.
Бұл тіркес көп жағдайда "бәйек болу" және "қошемет көрсету", “сый-құрмет жамау” сияқты ұғымдармен синонимдес болып келеді.
Асты-үстіне түсу дәстүрі
"Асты-үстіне түсу" дәстүрі қазақ халқының қонақжайлық, сыйластық, құрмет көрсету сияқты маңызды құндылықтарымен тікелей байланысты. Бұл дәстүрдің мағыналық аспектілері төмендегіше сипатталады.
1. Қонақжайлық: Қазақтарда үйге келген қонақты ерекше құрметпен қарсы алу дәстүрі бар. Қонақтың көңілінен шығу үшін үй иесі оның асты-үстіне түсіп, барлық жағдайын жасауға тырысады. Мұндай кезде қонақтың алдына ең дәмді тағамдар ұсынылады, оған ең жақсы бөлме дайындалады.
2. Сыйластық: Қазақ халқында үлкенді сыйлау, қадір тұту маңызды. Жастар үлкендерге қызмет көрсетіп, олардың асты-үстіне түсіп, қажет нәрселерін орындап, ерекше құрмет көрсетеді. Бұл әрекет қоғамдағы сыйластық пен татулықты нығайтады.
3. Қошемет көрсету: Белгілі бір адамды, мейлі ол қонақ болсын, мейлі ол үйдің мүшесі болсын, ерекше қошеметпен қарсы алу. Бұл кезде асты-үстіне түсіп, оның көңіл-күйін көтеру, жылы сөздер айту, ерекше ықылас білдіру дәстүрі қолданылады.
4. "Бәйек болу" тіркесі де қазақ халқының қонақжайлық және сыйластық дәстүрлеріне байланысты. Бұл тіркес адамның бар ынта-жігерімен біреуге қызмет көрсетіп, оның жағдайын жасауға тырысуын білдіреді. Бәйек болу әрекеті арқылы адам өзінің мейірімділігі мен адамгершілігін көрсетеді.
5. "Қадыр тұту" дегеніміз біреуді ерекше сыйлап, құрмет көрсету. Бұл ұғым көбінесе үлкендерді, ақсақалдарды, белгілі бір тұлғаларды қадірлеу мағынасында қолданылады. Қазақ дәстүрінде үлкендердің сөзіне құлақ асу, оларды құрметтеу арқылы қадыр тұтудың маңызы ерекше.
6. "Қошемет көрсету" біреуді мақтап, марапаттау, ерекше ықылас білдіру дегенді білдіреді. Қонақтарды немесе қадірлі адамдарды қарсы алғанда қошемет көрсету дәстүрі жиі қолданылады. Қошемет сөздер арқылы адамның мерейін көтеріп, оны сыйлайтынын білдіреді. Бұл ұғымдар мен дәстүрлер қазақ халқының әлеуметтік қарым-қатынасындағы маңызды құндылықтарын айқындайды.
Құдалар мен мәртебілі қонақтарды күту
Қазақ халқының құда-құдағиларды және мәртебелі, сыйлы қонақтарды күту дәстүрі – ұлттың атадан балаға мұра болып келе жатқан ерекше әдеп-ғұрпының бірегейі. Бұл дәстүр қазақтың қонақжайлығын, сыйластыққа деген құрметін және адамдар арасындағы қатынастың ерекше мәнін айқындайды. Төменде осы дәстүрдің негізгі аспектілері мен онымен байланысты ырым-тыйымдар туралы толық түсініктеме берілген.
Құда-құдағиларды күту дәстүрі
Құда-құдағиларды асты-үстіне түсіп күту қазақ халқы үшін аса маңызды салттардың бірі болып саналады. Құдалар – екі жақтың туыстық байланысын нығайтатын, сыйластық пен татулықты білдіретін, екі жастың болашақ бақыт шамшырағын жандыратын, мың жылдық туыстықты тұтастыратын асыл жандар. Оларды күтіп алу – отбасының, әулеттің абыройы, мәртебесін биікке көрсетеді.
1. Құдаларды қарсы алу: Құдалар келген кезде оларды үйдің жасы үлкен, құрметті адамдары қарсы алады. Құдаларды арнайы дастарханға отырғызу, оларға ең сыйлы, жайлы орын беру, жамастарына жұмақ төркөрпе алу, шынтақтарына мамық жастық қою, қолдарына су құю, тірі ақ сары бас қойды есіктен әкеліп, құдалардан бата алу, мол дастархан жаю, дастархан әдептерін дұрыс атқару, еш қате жібермеу, асты-үстіне түсіп, бәйек болып күту кешірілмес – міндет саналатын құда күту салты болып табылады.
2. Сый-сияпат: Құдаларға арнайы сый-сияпат беріледі. Бұл сыйлар қазақ халқының мейірімділігі мен жомарттығын білдіреді. Әдетте, құдаларға арнап қымбат, құнды сыйлықтар таңдалады. Мысалы, бағалы маталар, алтын бұйымдар немесе жылқы сияқты мал беру дәстүрі бар.
3. Асты-үстіне түсу: Құдалардың қалаған нәрсесін беру, олардың көңілінен шығу – бұл дәстүрдің ажырамас бөлігі. Құдаларды күту кезінде асты-үстіне түсіп, олардың ешнәрсеге мұқтаж болмауын қамтамасыз ету маңызды. Құдалардың қалауын орындау, қайтар жолында көлікке мінгізіп құрмет көрсетіп үлкен қошеметпен аттандырып салу
– әулеттің абыройы мен қадір-қасиетінің , дәстүр-салты жақсы сақтағанының белгісі деп бағаланады.
Мәртебелі қонақтарды күту дәстүрі
Қазақ халқы үшін мәртебелі қонақты күту – ерекше жауапкершілікті талап ететін дәстүр. Мұндай қонақтарды күтіп алу, оларға құрмет көрсету – ата-бабалардан қалған асыл мұралардың бірі.
1. Қонақ күту ережелері: Мәртебелі қонақты күтіп алғанда, үй иесі оның алдынан шығып, құрмет көрсетеді. Қонақтың көңілінен шығу үшін оның қалауы бойынша барлық жағдай жасалады. Мұндай кезде қонаққа ең сыйлы тағамдар ұсынылады, арнайы дайындалған сыйлықтар беріледі.
2. Қонақтар үшін арнайы ас дайындау: Мәртебелі қонақтар келгенде, олар үшін арнайы ет асылып, ұлттық тағамдар дайындалады. Қазақтың қонаққа деген ықыласы ерекше, сондықтан дастархан барынша мол болады. Қонақтардың асты-үстіне түсіп күтеді.
Ырым-тыйымдар
Қазақ халқы қонақтарды күту кезінде белгілі бір ырым-тыйымдарды сақтайды. Мысалы, қонаққа қарай қолды тосу, қонақты алдаспай тамақтандыру, қонақтардың алдында дөрекі сөйлемеу, қабақ шытып отырмау сияқты ережелер бар. Бұл ережелер қонақтың көңілін қалдырмауға бағытталған.
1. Қонаққа теріс қарап сөйлемеу: Қонақпен сөйлескенде теріс қарап сөйлеуге болмайды. Бұл қонаққа деген құрметсіздік белгісі болып саналады.
2. Қонақтың алдында аяқ созып отырмау: Қонақ келгенде, оның алдында аяқ созып отыру әдепсіздік болып есептеледі. Бұл қонақты құрметтемеудің белгісі ретінде қабылданады.
3. Таңға дейін қонақ жібермеу: Қазақтар қонақты үйде қондырып, таңға дейін жібермеу дәстүрін ұстанады. Қонақты жолға түнделетіп шығармау – оның амандығын ойлау, қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында жасалады.
4. Қонаққа үйден бос шыны бермеу: Қонаққа ұсынылған шыны немесе кесе ешқашан бос болмауы керек. Бұл қонаққа берілетін құрметтің бір белгісі ретінде қабылданады.
Асты-үстіне түсу дәстүрінің мәні
Құдалар мен мәртебелі қонақтарды құрметпен қарсы алу және күту дәстүрі қазақ халқының рухани байлығын көрсетеді. Бұл дәстүрлер халықтың ізгі қасиеттерін, жомарттығын, адамгершілігін айқын сипаттайды. Сонымен қатар, бұл әдет-ғұрыптар қазақ қоғамындағы өзара сыйластық пен туыстық қатынастарды нығайтуға үлес қосады.
Қазақтың бұл дәстүрлері әлі күнге дейін өз маңызын жоймай, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Әрбір жаңа буын бұл әдет-ғұрыптарды сақтап, құрмет көрсетудің биік үлгісін көрсетіп отырады.
Асты-үстіне түсу дәстүрдің тарихи мәні
Құда-құдағиларды және мәртебелі қонақтарды күту дәстүрі қазақ қоғамында ежелден бері ерекше маңызға ие. Бұл дәстүрлердің қалыптасуы мен дамуы қоғамдағы әлеуметтік байланыстарды нығайтып, адамдар арасындағы сыйластық пен құрметтің тұрақтылығын қамтамасыз етіп келеді.
Туыстық қатынастарды нығайту
Құдалармен байланыс орнату және оларды құрметпен күтіп алу – екі отбасы арасындағы туыстық қатынастарды нығайтудың негізгі жолдарының бірі. Құда түсіп, құдандалы болу – тек екі жастың емес, екі жастың, екі әулеттің, екі рулы елдің, екі аймақтың да бір-біріне деген құрметін білдіреді. Осы дәстүр арқылы отбасылар арасында туыстық қарым-қатынастар нығаяды, өзара қолдау мен көмектесу мәдениеті қалыптасады.
Әлеуметтік мәртебені айқындау
Мәртебелі қонақтарды күтіп алу – отбасының немесе әулеттің әлеуметтік мәртебесін көрсететін маңызды шаралардың бірі. Мұндай қонақтарды барынша құрметпен күтіп алу арқылы отбасы өз беделін көрсетіп, қоғамдағы орнын айқындайды. Қонақтарды жақсы күту арқылы отбасы өзіне деген сенімділік пен құрметті нығайтады.
Дәстүрлердің сабақтастығы
Бұл дәстүрлер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, қазақ қоғамындағы рухани және мәдени құндылықтардың сақталуына септігін тигізеді. Құдаларды және мәртебелі қонақтарды күтіп алу дәстүрі – ата-бабадан қалған асыл мұра, оны сақтау және дамыту – әрбір қазақ отбасының міндеті.
Дәстүрдің заманауи қоғамдағы орны
Қазақтың құдаларды және мәртебелі қонақтарды күту дәстүрі заманауи қоғамда да өз маңызын жоғалтқан жоқ. Қазіргі кезде де бұл дәстүрлер қоғамның әлеуметтік құрылымын, туыстық байланыстарды, құрмет пен сыйластықты сақтауда маңызды рөл атқарып келеді.
1. Отбасылық байланыстарды сақтау: Заманауи қоғамда да құдаларды күту дәстүрі отбасы мен әулет арасындағы байланыстарды нығайтуға ықпал етеді. Бұл дәстүр арқылы жаңа құрылған отбасылар арасында сенім мен түсіністік орнайды.
2. Әдептілікті сақтау: Мәртебелі қонақтарды күтіп алу дәстүрі қазіргі заманда да адамның мәдениетінің, әдептілігінің көрсеткіші болып табылады. Бұл дәстүр қоғамда жоғары әлеуметтік мәртебесі бар адамдарға деген құрметті сақтауға, олардың тәжірибесі мен ақылына жүгінуге мүмкіндік береді.
3. Қонақжайлықтың символы: Қазақ халқының қонақжайлығын қазіргі әлемде де ерекше бағалайды. Мәртебелі қонақтарды күтіп алу дәстүрі қазақтың бай мәдениетін, салт-дәстүрін көрсетуге, әлем алдында ұлт ретінде өзіндік ерекшелігін сақтап қалуға септігін тигізеді.
Қазақ халқының құдаларды және мәртебелі қонақтарды күту дәстүрі – ұлттың рухани байлығын көрсететін, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан асыл мұра. Бұл дәстүрлер заманауи қоғамда да өз маңызын жоғалтпай, адамдар арасындағы сыйластық пен құрметтің негізі болып қала береді.
Исламдағы асты-үстіне түсу дәстүрінің мән-мағынасы
Ислам дінінде қонақжайлылық және біреуге ерекше құрмет көрсету – жоғары бағаланатын құндылықтар. "Асты-үстіне түсу" дәстүрінің мәні исламның негізгі принциптерімен үндес келеді. Исламда қонаққа құрмет көрсету, оларға қызмет жасау, ықыласпен қамқорлық көрсету өте маңызды.
Исламдағы қонақжайлылық
Исламда қонаққа ерекше құрмет көрсету міндеттелген. Пайғамбар Мұхаммед (с.а.с.) қонақжайлылықты жоғары бағалап, үнемі қонақтарға жақсы жағдай жасауды үндеген. Хадистерде қонаққа қызмет көрсету – Алланың ризалығына бөленудің жолы деп көрсетіледі.
Қонаққа құрмет көрсету
Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтқандай, "Кім Аллаға және ақырет күніне иман келтірсе, қонағын сыйласын" (Бұхари, Муслим). Бұл хадис мұсылмандарға қонақжай болуды, келген қонақты барынша құрметтеп, оған жақсы қызмет көрсетуді үйретеді.
Қызмет ету және қамқорлық
Исламда біреуге қызмет ету, көмектесу – сауапты іс болып саналады. "Асты-үстіне түсу" дәстүрі, яғни қонаққа ерекше қамқорлық көрсетіп, оның сұраныстарын орындау – исламда сауапқа бөлейтін амалдар қатарына жатады. Бұл әрекет мұсылманның Аллаға жақын болуына, өзге адамдардың ризашылығын алуға мүмкіндік береді.
Асты-үстіне түсудің этикасы
Исламда "асты-үстіне түсу" дәстүрінің этикасы белгілі бір шектерді сақтаумен байланысты. Қонаққа немесе басқа біреуге қызмет көрсеткенде, оны Алла разылығы үшін жасау маңызды. Осы орайда, исламның бірнеше негізгі принциптерін ескеру қажет:
Шектен шықпау
Исламда кез келген іс-әрекетте шектен шықпау, орта жолды ұстану қажет. Қонаққа құрмет көрсету кезінде де тым асыра сілтеп, өзіңе немесе өзгеге зиян келтіру дұрыс емес. Қонаққа қызмет көрсету – орташа деңгейде, әдеппен және шынайы ниетпен жасалуы керек.
Ысырапқа жол бермеу
Қонаққа жағдай жасау кезінде ысырапшылықтан сақ болу керек. Исламда ысырапшылдық – жағымсыз қасиет деп саналады. Қонақты күту барысында да шектен тыс шығындану немесе қажетсіз әрекеттерге бару орынсыз.
Шынайылық
Қызмет көрсету мен қамқорлық шынайы ниетпен жасалуы тиіс. Қонаққа немесе басқа біреуге қызмет еткенде, тек Алланың разылығын көздеу маңызды. Бұл шынайылық қызмет көрсетудің ең маңызды аспектісі болып табылады. Ислам дінінде "асты-үстіне түсу" дәстүрінің мәні – қонаққа, жалпы адамға қызмет көрсету, құрмет көрсету арқылы Алланың ризалығына ұмтылу. Бұл дәстүр исламның негізгі құндылықтары мен қағидаларымен толық үйлеседі. Дегенмен, қызмет көрсету барысында шектен шықпау, ысырапшылдыққа жол бермеу және шынайылықты сақтау – исламның маңызды талаптары болып табылады.
Болат БОПАЙҰЛЫ
