ҚАЗАҚТЫҢ "АРЫҚ ШАЙ" ДӘСТҮРІ
Сөз төркіні
Этимологиялық мәні
"Арық шай" деген сөз тіркесіндегі "арық" сөзі қазақ тілінде көп мағынаға ие. Бұл жерде "арық" сөзі, әдетте, тойдан кейінгі шаршағандықты, қажығандықты білдіреді. Яғни, тойдың қызығы мен мазмұны аяқталған соң, оның қиындықтарын өткергендерге арналып берілетін шай рәсімі. Бұл түсінік бойынша, "арық" сөзі "шаршау", "қажу" деген мағынада қолданылған деп айтуға болады.
Ал "шай" сөзі қазақ халқының мәдениетінде маңызды орын алатын сусынның атауы ретінде белгілі. Сондықтан "арық шай" тіркесі шаршаған, қажыған адамдарға демалу, тынығу үшін арнайы ұйымдастырылатын шай рәсімін білдіреді.
Сөздіктегі ұғымы
Сөздік тұрғысынан алғанда, "арық шай" – қазақ халқының дәстүрінде тойдан кейінгі кезеңде тойға көмек көрсеткен адамдарға, қонақтарға алғыс білдіру мақсатында ұсынылатын, жеңіл, арнайы рәсім ретінде ұйымдастырылатын шай рәсімі. Бұл дәстүр бойынша, тойдан кейінгі күндері той иелері өздеріне көмек көрсеткен адамдарды шақырып, жеңіл дастархан жайып, оларға құрмет көрсетеді.
Алайда қазіргі қазақ тілінің негізгі сөздіктерінде "арық шай" дәстүрі арнайы термин ретінде анықталып, түсіндірілмеуі мүмкін. Бұл дәстүрдің атауы мен мағынасы көбінесе ауызекі тілде және халық арасында сақталып, қолданылып келеді. Бірақ бұл дәстүрдің мағынасы мен мәні қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрлерінде кеңінен танылған және белгілі.
Қазақ халқының арық шай дәстүрі
1. Арық шай дәстүрінің қалыптасуы
Қазақ халқының салт-дәстүрлерінде шай ішу рәсімі ерекше орын алады, ал оның ішінде «арық шай» дәстүрі өзіндік мән-маңызымен ерекшеленеді. Бұл дәстүр әдетте үлкен той-томалақтардың алдында немесе соңында өткізіледі және қонақтарды құрметтеп, қошемет көрсетудің бір түрі ретінде қабылданған. Арық шай дастарханның негізгі бөлімі болып саналмайды, ол жеңіл, қарапайым шай ішу рәсімі ретінде қарастырылады. Бұл дәстүр қонақжайлылық пен сыйластықтың белгісі ретінде қалыптасқан.
2. Арық шай дәстүрінің заманауи өзгерістері
Қазіргі заманғы қазақтар арасында арық шай дәстүрі кейбір өзгерістерге ұшырағанымен, негізгі мәні сақталған. Бұрындары арық шай дастарханның міндетті бөлігі саналса, қазіргі кезде бұл дәстүр кейбір отбасыларда сақталып, кейбірінде ұмытылған. Дегенмен, той-томалақ жасаудың алдында немесе соңында арық шай беру рәсімі әлі де көптеген қазақ отбасыларында жалғасып келеді. Бұл рәсімнің заманауи нұсқасында қымыздың орнына шай берілуі, ет орныңа басқа жеңіл тамақ қойылуы мүмкін, ал кейбір аймақтарда қымыз орнына қайтадан шай ішуді жөн көреді.
3. Арық шайдың әртүрлі тәсілдері
Арық шай дәстүрінде шайды дайындау мен ішу тәсілдері де маңызды рөл атқарады. Көбінесе сүт қосылған қара шай ұсынылады, бірақ кейбір аймақтарда сүтсіз, май қосып, немесе тұз қосылған шай берілетін де дәстүр бар. Мысалы, Түркіменстанмен шекаралас аймақтарда шайға май, тұз қосып ішу дәстүрі таралған, ал солтүстік аймақтарда сүтсіз шай ішу орыстардың ықпалымен кеңінен таралған. Арық шай кезінде шай жеңіл әрі көп мөлшерде дайындалмайды, бұл қонақтарды жай ғана сыйлап, құрмет көрсетудің белгісі ретінде қарастырылады.
4. Арық шайдың дәстүрлік мәні
Арық шай дәстүрі қазақ халқының салт-дәстүрлерінде ерекше мәнге ие. Бұл рәсім той-томалақтың алдында немесе өткеннен кейін қонақтарды сыйлап, құрмет көрсетудің бір тәсілі болып табылады. Дәстүр бойынша, арық шай дастарханның жеңіл бөлігі ретінде қарастырылып, қонақтарды демалдырып, шайға шақыру рәсімін білдіреді. Арық шай ішу арқылы адамдар өзара сыйластықты нығайтып, ара-қатынастарын жақсартады. Бұл дәстүрдің негізгі мәні – қонақтарды жоғары бағалап, оларға құрмет көрсету.
5. Арық шайдың әдемтілік және сыйласымдылық мәні
Арық шай дәстүрі әдемтілік пен сыйласымдылықтың көрінісі ретінде қабылданады. Дәстүр бойынша, қонақтар арық шай ішкеннен кейін дастарханға отырып, әңгіме-дүкен құрады. Бұл қонақтарды жақынырақ танып, ара-қатынастарды нығайтуға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде арық шай ішу рәсімі той-томалақ жасаудың алдында немесе соңында өтеді және қонақтарды демалдырып, оларды ерекше құрметпен шығарып салудың белгісі ретінде қарастырылады.
6. Той-томалақтағы арық шайдың орны
Той-томалақтың алдында немесе кейін өткізілетін арық шай дәстүрі қазақ халқының салт-дәстүрлерінде маңызды орын алады. Кеңес шай той алдындағы дайындықтың бір бөлігі ретінде, сондай-ақ тойдан кейін арық шәй беріп қонақтарды шығарып салудың рәсімі ретінде өткізіледі. Бұл дәстүр қонақтарды ерекше сыйлап, оларға құрмет көрсетуге арналған маңызды рәсім болып табылады. Арық шай ішу арқылы той иелері мен қонақтар өзара түсіністік пен сыйластықты арттырады.
Арық шай дәстүрі қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлерінің маңызды бөлігі ретінде қалады. Бұл рәсім қонақжайлылықты, сыйластықты және қонақтарды құрметтеуді көрсетеді. Арық шай ішу арқылы адамдар өзара қарым-қатынастарын нығайтып, салт-дәстүрлерін сақтайды. Қазіргі заманғы өзгерістерге қарамастан, арық шай дәстүрі қазақ халқының мәдени мұрасының ажырамас бөлігі болып қала береді.
Кеңес шай және арық шай дәстүрі
1. Кеңес шай дәстүрі
Той жасамас бұрын той иелері өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты сияқты үш жұрттың арасындағы беделді, жасы үлкен адамдарды және көршілерді арнайы шайға шақырып, ақылдасу дәстүрі қалыптасқан. Бұл рәсім "кеңес шай" немесе "ақыл шай" деп аталады. Кеңес шайы барысында бір ақ сары бас қой сойылып, дастархан жайылады. Жиынның мақсаты – тойды қалай өткізу керектігін, қандай рәсімдер мен дәстүрлерді орындау қажеттігін, тойға шақырылатын қонақтар мен орындалатын іс-шараларды талқылау. Сонымен қатар, кеңес шайында әр отбасы мүшесінің міндеттері анықталып, ұйымдастырушылық мәселелер шешіледі. Бұл рәсім тойдың сәтті өтуіне негіз қалайды және қауымдастық арасындағы байланыстарды нығайтуға мүмкіндік береді.
2. Арық шай дәстүрі
Той өткеннен кейін, той иелері өздеріне көмек көрсеткен, тойды ұйымдастыруға атсалысқан адамдарға құрмет көрсету мақсатында "арық шай" дәстүрін өткізеді. Бұл рәсімде арнайы дастархан жайылып, қонақтарға жеңіл шай беріледі. Арық шай тойға қатысып, еңбек еткен адамдарды, ерлерді, әйелдерді алғыс айтуға арналған. Ер азаматтарға шапан жабылып, әйелдерге көйлек-көншек сияқты сыйлықтар беріледі. Бұл қонақтарды риза етіп, оларға еңбегі үшін құрмет көрсетудің белгісі ретінде қарастырылады. Арық шайдың мәні – тойға көмек көрсеткен қауымдастық мүшелерін құрметтеу, оларға алғыс білдіру және той иелері мен қонақтар арасындағы сыйластықты арттыру.
3. Дәстүрдің әлеуметтік және мәдени мәні
Кеңес шай мен арық шай дәстүрлері қазақ халқының әлеуметтік және мәдени өмірінде маңызды рөл атқарады. Кеңес шайы – тойдың алдын ала жоспарлануын қамтамасыз ететін, қонақтардың ризашылығын және тойдың салтанатты түрде өтуін ұйымдастыратын маңызды рәсім. Арық шай болса, той өткеннен кейін қоғам мүшелеріне көрсетілетін алғыстың белгісі ретінде қызмет етеді. Бұл дәстүрлер қазақ халқының қонақжайлылығы мен сыйластыққа негізделген мәдениетінің айқын көрінісі болып табылады.
Кеңес шай және арық шай дәстүрлері қазақ халқының той өткізу мәдениетінде ерекше орын алады. Бұл дәстүрлер қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатынасын нығайтып, ұлттық бірлікті сақтауға және дамытуға ықпал етеді. Кеңес шайы арқылы тойға дайындықтың маңызды аспектілері талқыланса, арық шайы тойға көмек көрсеткендерге құрмет көрсету рәсімі ретінде қабылданады. Осылайша, қазақ халқының бұл дәстүрлері мәдени мұра ретінде сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын табады.
Арық шәй дәстүр ме, салт па?
"Арық шай" қазақ халқының дәстүрі немесе салты ретінде қарастырылады. Бұл дәстүр тойдан кейін той иелерінің өздеріне көмек көрсеткен адамдарға алғыс айту және құрмет көрсету мақсатында өткізілетін рәсім.
Дәстүр деп белгілі бір қоғамда немесе қауымдастықта ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан, қалыптасқан әдет-ғұрыптарды айтуға болады.
Ал салт – белгілі бір іс-шараға, оқиғаға байланысты орындалатын арнайы әдеттер немесе рәсімдер жиынтығы. Осы тұрғыдан алғанда, "арық шай" дәстүр ретінде той мәдениетінің бір бөлігі болып табылады, өйткені бұл рәсім ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан, белгілі бір ережелер мен қағидаларға сәйкес орындалатын мәдени құндылықтың көрінісі. Сондықтан, "арық шай" дәстүрі қазақ халқының әлеуметтік өмірінде маңызды рөл атқарады, оны той өткізу мәдениетінің маңызды салты ретінде де қарастыруға болады.
Исламда "арық шай беру" дәстүрінің мәні
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетімен үйлесім тапқан. Бұл дәстүрдің Исламмен байланысы бар. Исламда қонақжайлылық, алғыс айту, бір-біріне құрмет көрсету маңызды қағидалар болып табылады. "Арық шай беру" дәстүрі де осы құндылықтармен сәйкес келеді.
1. Алғыс айту және құрмет көрсету
Ислам дінінде адамдарға көмектескендерге алғыс білдіру – маңызды борыштардың бірі. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) хадисінде: "Адамдарға алғыс айтпаған Аллаға да алғыс айтпайды" деген. Осы қағидаға сәйкес, "арық шай беру" дәстүрі тойда көмек көрсеткендерге алғыс айту, олардың еңбегін бағалау үшін өткізіледі. Бұл дәстүр исламдағы алғыс айту мәдениетімен үйлеседі.
2. Қонақжайлылық
Исламда қонақжайлылық – жоғары бағаланатын қасиеттердің бірі. "Арық шай беру" дәстүрі арқылы той иелері өздеріне көмек көрсеткен қонақтарды шақырып, оларға құрмет көрсетеді, шай ұсынып, сыйлықтар береді. Бұл қонақжайлылықтың көрінісі ретінде исламдық құндылықтарға сай келеді.
3. Адалдық және әділдік
"Шай беру" кезінде той иелері барлық қатысушыларға әділдікпен сыйлықтар таратады, бұл әділдік пен адалдықты насихаттайтын исламдық құндылықтармен үндеседі. Исламда адалдық пен әділдікті сақтау маңызды, және бұл "арық шай беру" дәстүрінің бір бөлігі ретінде көрініс табады.
"Арық шай беру" дәстүрі қазақ халқының мәдениеті мен исламдық құндылықтардың үйлесімділігін көрсетеді. Бұл дәстүр бір жағынан, исламдағы қонақжайлылық, алғыс айту және әділдік сияқты қағидалармен тығыз байланыста болса, екінші жағынан, қазақтың ұлттық дәстүрі ретінде сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа берілуін жалғастыруда.
Болат БОПАЙҰЛЫ
