ҚАЗАҚТЫҢ АУЫЗБАСТЫРЫҚ ҒҰРПЫ

Сөз төркіні

Этимологиялық мәні

"Ауызбастырық" сөзінің этимологиясы екі құрамдас бөліктен тұрады: "ауыз" және "бастырық". "Ауыз" сөзі адамның сөйлеу мүшесін білдірсе, "бастырық" сөзі "бастыру" етістігінен шыққан, яғни, бір нәрсені басу, жабу, жасыру мағынасында қолданылады. Бұл сөздің тура мағынасы біреудің аузын жабу, айтылған сөзді басқа біреуге жеткізбеу дегенді білдіреді. Осылайша, "ауызбастырық" сөзінің этимологиялық мәні – біреудің аузын жауып, сөздің таратылмауын қамтамасыз ету.

Сөздіктегі ұғымы

Қазақ тілінің сөздігінде "ауызбастырық" сөзі көбінесе әлеуметтік-мәдени мәнде түсіндіріледі. Ол біреуді сөзбен жығып, ұтқан кезде немесе ұятты іс істегенде, ұтылған адам өзінше сол сөзді басқа адамға таратпау үшін береді. Бұл ғұрыптың мәні – айтылған сөзді басқа біреуге таратпау үшін берілетін сый немесе зат.

Түсіндірме сөздік бойынша

"Ауызбастырық" сөзі – біреудің аузын жауып, сөздің таралуын тоқтату мақсатында берілетін сыйлық немесе құн. Бұл сөздікте оның екі негізгі мағынасы көрсетіледі:

- Біреуді сөзімен ұтқан кезде оның айтқанын басқаға жеткізбеу үшін берілетін сыйлық; Ұятты іс істегенде немесе сөзден жеңілгенде, сол сөзді таратпау үшін берілетін өтемақы.

Қолданысы және мысалдар

Ауызбастырық ғұрпының қолданылуы көптеген қазақ ауыз әдебиеті шығармаларында көрініс тапқан. Мысалы, бір адам екінші адамға өткір әзіл немесе сын айтқанда, ұтылған адам ауызбастырық беріп, сол сөздің таралуын тоқтатады. Бұл ғұрып қазақ қоғамында адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеу және түсініспеушіліктерді шешу мақсатында қолданылады. Осылайша, ауызбастырық ғұрпының этимологиялық мәні мен сөздіктегі ұғымы оның қазақ мәдениеті мен дәстүрлеріндегі маңызды рөлін көрсетеді.

Ауызбастырықтың мәні

Ауызбастырық — қазақтың дәстүрлі ғұрпы, онда біреуді сөзбен жығып, ұтып оны орнынан тұрмастай етіп өлең шығару немесе өткір әзіл айту кезінде немесе ұятты іс істегенде, ұтылған адам өзінше сол сөзді басқа адамға таратпау үшін «ауызбастырық» береді. Бұл сөзді ешкімге айтпаңыз деген жалыну, кешірім сұрау болып табылады.

Ауызбастырық беру жағдайлары

Ауызбастырық беру ғұрпы, әсіресе, мазақтау, сынау немесе айыптау кезінде қолданылады. Мысалы, бір адам екінші адамға өткір әзіл тастаса немесе ұятты ісі үшін әшкерелесе, сол адам ауызбастырық беру арқылы өзін қорғап, ұяттан құтылуға тырысады.

Ауызбастырықтың шарттары

Ауызбастырық алған адам әлгі сөзді ешкімге айтпауы керек. Осы ғұрыптың басты шарты — сертке адал болу. Яғни, ауызбастырық алған адам ол сөзді таратпайды және оны құпия сақтайды. Бұл серттің бір түрі болып табылады.

Тарихи мысалдар

Қазақ ауыз әдебиетінде ауызбастырық беру туралы көптеген мысалдар бар. Мәселен, «Ел аузынан» кітабында: «Кер атты беріп тұрып: - Айта көрме, ауызбастырғымыз болсын, - деп аттандырды» деген мысал келтірілген. Бұл жерде ауызбастырық ретінде Кер ат берілген.

Ауызбастырықтың әлеуметтік рөлі

Бұл ғұрып қазақ қоғамында адамаралық қарым-қатынасты реттеу және ұяттан құтылу тәсілі ретінде қызмет атқарған. Ауызбастырық беру арқылы адамдар арасындағы түсінбеушіліктер мен кикілжіңдерді шешіп, бір-біріне кешірім сұрау және ұятты іс-әрекеттерін жасыру мүмкіндігін тапқан. Ауызбастырық ғұрпы қазақтың мәдениеті мен дәстүрлерінде маңызды рөл атқарып, адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуге көмектескен. Бұл ғұрып арқылы адамдар бір-біріне кешірім сұрап, сенім мен құпиялылықты сақтап, қоғамдағы үйлесімділік пен түсіністікті нығайтқан.

Исламдағы “ауызбасыртқы ғұрпының” мәні

Исламдағы “ауызбастырық ғұрпының” мәнін түсіну үшін алдымен оның жалпы исламдық нормалар мен құндылықтар контекстінде қарастырылуын ескеру қажет.

1. Құпиялылық және қадір-қасиет:

Исламда адамның қадір-қасиеті мен абыройын сақтау маңызды принциптердің бірі болып табылады. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с) әрдайым мұсылмандарды бір-бірінің құпиясын ашпауға, ар-намысын қорғауға шақырған. Осы тұрғыдан алғанда, ауызбастырық ғұрпы адамның қадірін сақтау, оның абыройын төгілмеу үшін берілетін өтем ретінде қарастырылуы мүмкін.

2. Кешірім және түсіністік: Исламда адамдарды кешіруге, түсіністікпен қарауға шақырады. Біреу қателік жасағанда, оны жөндеп, кешіруге бағытталған амалдар құпталады. Ауызбастырық беру де осындай бір-бірін кешіру және түсіністікпен қарау ғұрпының көрінісі болуы мүмкін.

3. Құпияларды сақтау: Исламда біреудің жеке өміріне қатысты мәліметтерді тарату – ғайбаттау (жамандау) және өсек айту – күнә деп саналады. Ауызбастырық беру арқылы адамның құпиясын сақтау, өсек-ғайбаттың алдын алу мүмкіндігі пайда болады. Бұл да исламдық құндылықтармен үйлесімді.

4. Шындықты айту және әділдік: Исламда шындықты айту, әділ болу – басты қағидаттар. Алайда, кейде шындықты айтудың да орны мен уақыты бар. Егер біреудің шындықты айтуы басқа біреуге зиян келтіретін болса, ислам оны сақтықпен қарауды үйретеді. Ауызбастырық осы контексте адамның өтінішін орындау, оның сөзін таратпау арқылы әділдікке қол жеткізу тәсілі ретінде қарастырылуы мүмкін.

Түйін

Исламдағы ауызбастырық ғұрпының мәні – адамның қадір-қасиетін сақтау, құпиялылықты сақтау, кешірім мен түсіністікке негізделген қарым-қатынасты дамыту. Бұл ғұрыптың исламдық нормалармен үйлесімділігі оның қоғамдағы әлеуметтік рөлін нығайта түседі.

 

 Болат БОПАЙҰЛЫ