ҚАЗАҚ АНАЛАРЫНЫҢ ҰРШЫҚ ИІРУ ДӘСТҮРІ

Қазақ аналарының ұршық иіру дәстүрі — қазақ ұлтының мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігінің маңызды бөлігі. Бұл дәстүр әйелдердің киім-кешек пен тұрмыстық заттарды дайындау үшін жүн, қылшық және мақта иіретін өнер түрін қамтиды.

Ұршық — жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған ең басты жеңіл құрал. Ол “ұршық” деп аталады. Ұршықтың бірнеше негізгі бөліктері мен ерекшеліктері бар.

Ұршықтың құрылысы

1. Ұршық басы:

Бұл ұршықтың төменгі жағы, салмақты бөлімі. Ол ұршықтың айналмалы қозғалысын қамтамасыз етеді.

2. Ұршық таяғы:

Бұл ұршықтың ұзын, жіңішке бөлігі. Оның бір ұшы жіп оралатын ұршық басына байланады.

3. Ілмек:

Кейбір ұршықтарда жіптің ұршыққа жақсы бекітілуі үшін ілмек болады.

Ұршық иіру дәстүрі

1. Материалдар мен құралдар

Ұршық:

Бұл жіп иіруге арналған арнайы құрал.

Жүн:

Көбінесе қой жүнінен дайындалады.

Иірмек:

Ұршыққа байланған жіп, иірілген жүннің алғашқы бөлігі.

2. Барысы:

Жүн дайындау:

Жүнді жуып, тазартып, кептіріп, тарау қажет. Сонда жүн таралып, түйінсіз, біркелкі талшықтарға айналдырылады.

Иіру:

Ұршыққа жүнді байлап, айналдыра отырып, жіпке айналдырады.

Жіп алу:

Жүнді ұршықтың таяғына байлап, ұршықты қолмен айналдырады. Ұршықтың айналуымен жүн жіпке айналып, ұршық таяғына оралып жиналады. Иірілген жіпті ұршықтан шешіп, домалақ етеді немесе мата тоқуға дайындайды.

Ұршық ырым-тыйымдары

Қазақ халқының ұршық иіру кезінде сақтайтын белгілі бір ырым-тыйымдары бар:

1. Түнде ұршық иіруге болмайды:

Себебі жын-пері оянып кетеді деген сенім бар.

2. Ұршықтың жібін үзбеу:

Жіп үзілсе, үйдегі берекенің кетуіне байланысты деп сенген.

3. Қыздардың ұршық иіруі:

Қыздар ұршық иіргенде, олардың еңбекқорлығын көрсетеді деп есептелген.

4. Тазалық:

Жүн дайындау және иіру барысында таза болуы керек, себебі таза емес жерде жүн иірсе, жамандық келеді деп сенген.

5. Келіндерге арнап:

Жаңа келін ұршық иіруді үйренуі міндетті, бұл оның қолөнерге бейімділігін көрсетеді.

6. Тасқын су:

Тасқын су келе жатқанда, ақ жаулықты аналар су алдына отыра қалып, ұршықты кері иіреді не тасқын су алдына ақ тамызып, от алып шығады. Солай етсе, тасқын су басқа арнаға түсіп ағады, не кері қайтып тартылып қалады деп ырымдайды.

Бұл дәстүрлер мен ырымдар қазақ мәдениетінің байлығын көрсетеді және ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді.

Ұршықтың тарихы мен мәдениеті

Ұршық қазақ халқының сақ, ғұн, үйсін, алан дәуірлер мәдениетінен бастау алатын ұлттық дүниетанымға құралған әйелдер құралына жатады. Ол қазақ аналарының күнделікті тұрмысының ажырамас бөлігі болған және ол арқылы үйге қажетті киім-кешек пен мата дайындалған. Ұршықпен жіп иіру — сабырлық пен шеберлікті талап ететін жұмыс, сондықтан оны шебер иірген әйелдер жоғары бағаланған. Қазіргі заманда да ұршықпен жіп иіру кейбір ауылдық жерлерде сақталған және ұлттық қолөнер ретінде үлкен қызығушылық тудырып отыр.

Ұршықты кері иірудің мәні

Ұршықты кері иірудің қазақ халқындағы ырымдық мәні ерекше. Бұл әрекет белгілі бір жағдайларда қолданылған және оған қатысты сенімдер бар. Ұршықты кері иірудің басты ырымдық мәндері мыналар:

1. Тазарту және жамандықты жою:

Ұршықты кері иіру жамандық пен бәле-жаланы кері қайтару мақсатында жасалған. Жаман көзден, жын-періден немесе жаман энергиядан құтылу үшін ұршықты кері бағытта айналдырған.

2. Тұтқыннан босату:

Егер үйдің бір мүшесі қиын жағдайға тап болса немесе тұтқындалса, оны босату үшін де ұршықты кері иірген. Бұл әрекет адамның босатылуын және қауіпсіздігін қамтамасыз етеді деп сенген.

3. Жаман түстен құтылу:

Жаман түс көрген жағдайда, сол түсті жою үшін де ұршықты кері иірген. Бұл түстің жамандық әкелуін тоқтату үшін жасалған.

4. Сәтсіздіктен арылу:

Бір жұмыс немесе іс сәтсіздікке ұшыраса, оны кері айналдырып, сәттілікке жету үшін ұршықты кері иірген.

Ұршықты кері иірудің осы және басқа да ырымдары қазақ мәдениетінде терең орын алған және оларды ұстану арқылы халық өздерінің сенімдерін және өмір салтын қорғайды деп есептеген. Бұл ырымдар халықтың қоршаған ортаға және рухани әлемге деген көзқарасын көрсетеді.

Болат БОПАЙҰЛЫ