ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА МҰСЫЛМАНДЫҚ МЕКТЕПТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، أما بعد
Жаратқан Алла Тағалаға сансыз мадақ, ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаға салауаттар мен сәлемдер болсын!
Ислам діні – ұлтымыздың басты рухани негізі, ата-бабаларымыздың ұстанған, қастер тұтқан жолы. «Аллаңа жағам десең, азанды бол, ағайынға жағам десең, қазанды бол» деген халқымыз ғасырлар бойы мұсылмандықты ұстанып, дін үкімдерін орындап келеді.
Мұсылман сөзі Алла Тағаладан басқа тәңір жоқ және Мұхаммед пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Оның құлы әрі Елшісі екендігіне куәлік беру және оған шын жүрегімен сену деген сөз. Яғни мұсылман – Ислам дінін ұстанушы адам деген сөз. Алла Тағала қасиетті Құранда:
هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِن قَبْلُ وَفِي هَٰذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ ۚ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ ۖ فَنِعْمَ الْمَوْلَىٰ وَنِعْمَ النَّصِيرُ
«Алла бұрын да, осы Құранда да пайғамбардың сендерге куә болуы, сендердің де адамдарға куә болуларың үшін «Мұсылман» деп атады. Енді намазды толық орындаңдар, зекет беріңдер де Аллаға берік байланыңдар, Ол сендердің Иелерің! Ол нендей жақсы ие, нендей жақсы жәрдемші!» – деп айтқан («Хаж» сүресі, 78-аят).
Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сахабаларына мұсылмандықты үйретумен қатар, оның рухани тәлімдерін өзгелерге жеткізуді, олардың да мұсылмандықты қабылдауына себепші болуды үндеген. Хадисте:
فَوَاللَّهِ لَأَنْ يَهْدِيَ اللَّهُ بِكَ رَجُلًا وَاحِدًا، خَيْرٌ لَكَ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَكَ حُمْرُ النَّعَمِ
«Аллаға ант етемін, егер Жаратушы сенің себебіңнен бір адамды тура жолға салса, сен үшін бұл қызыл түйеден де артық», – деген (имам Бұхари, Мүслим).
Мұндай мағынадағы хадистер өте көп жеткен. Осындай мақсатты Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өз заманында өзге елді-мекендерге арнайы сахабаларын жіберіп отырған. Мысалы, Муазды (Алла оған разы болсын) Йеменге жіберген кезде былай деді: «Сен Кітап иелеріне бара жатырсың және оларды ең бірінші кезекте шақыратын нәрсең «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз болсын. Егер олар саған бағынса, онда Алла күніне бес уақыт намаз орындауды міндеттегенін білдір. Егер олар саған бағынса, Алла байларға кедейлерге зекет беруді міндеттегенін айт», – деп Исламға қалай шақыру керектігін үйреткен.
Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) дүние салғаннан кейін де Хақ дінді тарату мақсатындағы сапарлар тоқтаған жоқ. Осылайша Ислам түркі даласына да келіп жетті. Соның ішінде қазақ даласына да 751 жылдан кейін ислам қанат жая бастады.
Ұлы даланы мекен еткен бабаларымыз Ислам дінін қабылдап, мешіт медресе салып, Алланың хақ жолымен жүріп, діні мен дәстүрін сабақтастыра білді. Қазақ даласында мұсылмандық мектептің қалыптасуын мынадай бірнеше кезеңге бөліп қарастыруға болады:
Бірінші, VІІІ ғасырдан Х ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең
Мұсылмандар VII ғасырдың екінші жартысында Хорасан мен Мәурәннәһірге келіп, Ислам дінін насихаттаған. Десек те, кейбір тарихшылар түркілердің алды пайғамбар заманында-ақ Исламды қабылдағанын, тіпті, Таяу Шығысқа қоныс аударған түркілердің Мұхаммед пайғамбардың қасынан табылып, жарандарының (сахабасы) бірі болғанын алға тартуда. Сол секілді Зәки Уәлиди Тоған, Мұхаммед Хамидулла, Абдулқадыр Қарахан сынды ислам тарихшылары Қутайба ибн Муслимнің әскерінің қатарында түркілердің де болғанын деректермен келтіруде.
Кейбір деректерде үшінші халифа хазіреті Осман ибн Аффаның (р.а.) заманында Хорасан мен Мәурәннәһірге (Сырдария мен Амударияның арасы) қарай жорықтардың басталғаны, мәурәннәһірліктермен алғашқы келісімнің осы тұста жасалғаны айтылады.
Бұл өлкелерге алғаш болып халифа Муғауияның дәуірінде, яғни 674 жылы Самарқант пен Бұхараға жорық жасалып, аталмыш қалалар мұсылман билігіне өтеді. Әрине мұндай кезде дін тарату үшін ғалымдар мен өмірін Алла жолына арнаған ерендер келері ақиқат солардың қатарында Пайғамбардың немере інісі Құсам ибн Аббас (Алла оған разы болсын) пен хазірет Османның ұлы Сағид та болған.
Әмәуи халифатының билігіне Әбдімәлік ибн Маруанның (685-705 жж.) таққа отыруымен Орталық Азияға дін тарату мақсатындағы жорықтар күшейді. Ол Құтайба ибн Муслим Әл-Бахилиді әскербасы етіп, Түркістан өлкесіне жібереді. Нәтижесінде Құтайба ибн Муслим 705 жылы Бұхараның, 706-707 жылдары Терміз бен Марының, 710-712 жылдары Самарқант пен Харезмнің, 714 жылдары Шаш пен Фарабтың қақпасын ашып, түркілерді Алланың дініне үгіттеді. Десек те, Исламның қазақ даласына орнауы 751 жылы орын алған «Талас ғазауаты» деп аталатын Атлақ шайқасымен тығыз байланыстырады. Ол кезде Орталық Азияға күн шығыстан Тан империясы үлкен қауіп төндірсе, күнгей тұстан Әмәуи халифаты ұдайы жорықтар жасап тұрды. Сол кезеңде түркілердің қос өкпеден қысқан алпауыттарға қарсы тұратын қауқары болған жоқ. Сөйтіп, Орталық Азия үшін Әмәуилер мен Тан империясы тайталасқа түсті. Ал, түркілер осы екі саяси күштің біріне таңдау жасау керек болды. Осылайша түркілер (қарлұқтар) Тан империясына қарсы тойтарыс беруі үшін мұсылмандардың көмегіне сүйенді.
Әмәуи халифатының шығыстағы гарнизоны Түркменстанның Мары қаласында орналасқандықтан сондағы қолбасшы Зияд ибн Салих түркілердің өтінішін қабыл алып, қытай әскеріне қарсы аттанады.
751 жылы шілде айында Тараз маңындағы Атлақ деген жерде бетпе-бет келген Таң империясының 100 мың әскері мен мұсылман араб әскері арасында қиян-кескі ұрыс жүреді. Бес күнге созылған қан майданда мұсылман араб қолбасшысы Зияд ибн Салих түркілердің (қарлұқтардың) көмегінің арқасында жеңіске жетеді. Нәтижесінде қазақ жерінің Оңтүстік бөлігі ислам дінін қабылдай бастады. Дегенмен түркілердің исламдануы біртұтас жүрген жоқ. Түркілердің алғашқы бөлігі VІІ ғасырдың басында қабылдағанымен де, бүтіндей бір имани сенімнің астына бірігуі екі-үш ғасырға созылды.
Ислам тарихын зерттеген ғалымдар мұсылмандардың өзге елдерге жасаған жорықтарын «жаулап алу» тұрғысынан емес, қайта «фәтх», яғни жаңа өлкелердің қақпасын «ашу» ретінде қарастырады. Яғни, өзге жерлерді күшпен жаулап алып, дінді зорлықпен насихаттау емес, қайта қалалар мен қамалдардың қақпасын ашып, Исламның таралуына жағдай жасау, содан иманға келу-келмеуді жергілікті тұрғындардың еркіне қалдыру. Орталық Азияны «ашқан» Құтайба ибн Муслимнің жанында тек әскербасылар ғана болмаған. Мұсылмандар:
لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ
«Дінде зорлық жоқ», – деген қағиданы берік ұстанған («Бақара» сүресі, 256-аят).
Орталық Азияның тарихына қатысты он екі лекциясын арнаған шығыстанушы В.Бартольдтің Ислам қару-жарақтың күшімен емес, қайта мұсылман саудагерлерінің сәтті саудасының арқасында тарағанын баса айтуы да сондықтан.
Қожа Ахмет Иасауиге қатысты «Насабнамаларда» Ысқақ бап, Әбді Жәлил бап және Әбді Рахым бап секілді «Баптардың» түркі халықтарының Исламды қабылдауында үлкен рөл атқарғаны айтылады. «Баб» – араб тілінде «есік» деген мағынаны білдіреді. Яғни, Орталық Азияның қақпасын ашып, жергілікті тұрғындардың жүрегіне имани-сенімді ұялатушылар, осы – баптар. Қазақ жеріне дін тарату үшін келген «ашушыларды», яғни «баптарды» жергілікті халық әспеттеп:
Сайрамда бар сансыз бап,
Отырарда отыз бап,
Түркістанда түмен бап,
Баптардың бабы Арыстан бап – деп ерекше құрметтеді.
Екінші, Х ғасырдың екінші жартысынан ХІІІ ғасырдың басына дейінгі кезең
Қазақ даласында билік құрған хандықтың бірі – Қараһандықтар. Қараһан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу өңірін құтты қоныс етті. Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағұн, кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы болды.
Қараһандықтар билігінің негізін қалаған Сұлтан Сатық Бұғра хан 955 жылы Исламды қабылдап, өз есімін «Әбділкәрім» деп өзгертті. Ол өз иелегіндегі жерлерде Ислам дінінің кеңінен таралуына жағдай жасады. Оның орнына таққа отырған Харұн Мұса қаған 960 жылы Исламды мемлекеттік дін ретінде жариялады. Мешіттерде азан айтылып, Алланың аты ұлықталды.
Исламды қабылдаған түркілер сүнниттік бағыттағы имам Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит әл-Куфи негізін қалаған фиқһ мектебін жолын өздеріне қош көрді.
Шариғат бойынша Құран және хадиске қайшы келмейтін әдет-ғұрыпты басшылыққа алуға рұқсат етіледі. Ежелден ата-баба рухын қастерлеп, олардың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін ардақ тұтқан түркілер бұрынғы бабалар жолына құрметпен қарайтын. Сондықтан бабаларымыз дін мен дәстүрін сабақтастырып, өміршең ете білді.
Қараһандықтар тұсында Хорасан, Мәурәннәһір және Орталық Азия мұсылмандары өздерінің діни бағыт-бағдарын нақтылап алды. Содан түркілер фиқһта – Әбу Ханифа, ақидада – Имам Матуриди, сопылықта – Ахмет Иасауи жолын берік ұстанды.
Әбу Ханифа мектебінің өкілдері араб емес өзге ұлттар арасында насихат жұмысын жүргізіп, ханафилік фиқһтық мектептің орнығуына күш салды. Нәтижесінде Хорасан, Мәурәннәһір және Түркістан аймағында Әбу Ханифаның діни құқықтық мектебі кеңінен тарады. Ғалымның шариғат негіздеріне арнап жазылған «Фиқһ әл-Әкбәр», «Фиқһ әл-Әбсәт» атты негізгі еңбектері медреселерде кеңінен оқытылды.
Мұсылман жұртшылығы арасында ақида саласының майталманы, «Тура жолдың имамы» («Имәм әл-Һудә») деген лақаб атқа ие болған Мұхаммед Әбу Мансұр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмұт әл-Матуриди әс-Самарқанди сунниттердің сенім мектебін дәлелдермен қуаттап, жүйелеп, бір ізге түсіреді. Оның жүйеленген сенім негіздері Әбу Ханифа діни мектебін ұстанатын Хорасан, Мәурәннәһір һәм Дешті Қыпшақтағы түркілердің арасына кеңінен тарады. Имам Матуриди негізін қалаған сенім мектебінің түркілер арасында кең тарауының себебі ол да ханафи мәзһабының өкілі еді.
Дешті Қыпшақтан шыққан Имам Әбу Мұғин ән-Насафи, Хусам ад-Дин ас-Сығнақи, Әбу әл-Ғафур әл-Кердери және Қауам әд-Дин әл-Фараби әл-Итқани секілді ғалымдар Имам Матуридидің еңбектерін зерделеп, бұл сенім мектебінің қазақ даласында кең қанат жаюына атсалысты. Нәтижеде фиқһта – Имам Ағзам мәзһабын, имани-сенімде – Имам Матуриди жолын ұстанған түркілердің арасында мұсылманшылық рәсімдер бой көрсете бастады. Осы сеніммен бірге келген араб, парсы мәдениеті Орталық Азияны мекендеген халықтардың, яғни түркілердің салт-дәстүрлерімен сіңісіп, болашақ мұсылман өркениетінің негізі қаланды.
Сопылық танымда тариқат тізгінін ұстаған рухани ұстазды арабша «шейх», парсыша «пір» деп атайды. Яғни, «шейх», «пір» сөздері, әуелі жасы келіп қалған адамға қарата айтылса, термин ретінде рухани ұстазға қатысты қолданылады. Өз тариқатына түркілік астар берген Иасауи «шейх», «пір» атауларының орнын түркише «ата» деп бергенді жөн көрген.
«Ата» деп руханият жолындағы ұстазды атағанымен де, бұл атау тек қана Иасауи тариқатындағы шейхтарға ғана қарата қолданылғанын баса айтқан жөн. «Иасауидің шәкірттері де ел ішінде «ата» деп ерекше құрметтелген. Оның белді шәкірттерінен саналатын Мансұр ата, Сейіт ата, Хакім ата, Садыр ата, Бәдір аталар да ұстазының ілімін насихаттап, елдің құрметіне бөленген.
Үшінші, ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан кеңес үкіметі құрылғанға дейінгі кезең
Бұл кезең Шыңғыс әулетінің билігімен тұспа-тұс келіп, Қазақстан аумағы тұтастай ислам дінін қабылдады. Жошы ұлысының билеушілері Берке хан (1209-1266 жж.) мен Өзбек хан (1280-1341 жж.) Исламды қабылдап, руханият мәселесіне назар аударғандықтан да, жаңадан шаһарлар салынып, мұсылмандар саны күн санап артты. Берке ханның билігі тұсында қолға алынған медресе мен мешіт құрылыстары Өзбек ханның таққа отыруымен қарқынды түрде дами түсті.
Қараһандықтар тұсында негізі қаланған Әбу Ханифа мәзһабы Алтын Орда халқының шариғаттағы негізгі ұстынымына айналды. Осылайша, Ұлық Ұлыс – Жошы Ұлысы Ислам өркениетінің ажырамас бір бөлігіне айналды. Осы тұста дін мен дәстүр толықтай сабақтасып, түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының ажырамас бөлігіне, нәр алар руханиятына айналды. Бертін келе Алтын Орда ыдырап, бірнеше хандықтарға бөлінгенде Жошы ұлысының рухани мирасқорларының бірі – Қазақ хандығы құрылды.
ХV ғасырда Керей мен Жәнібектің Алтын Ордадан бөлініп, жеке хандық құруы – қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасуының алғышарты еді. Дін мен дәстүрі сабақтасқан қазақ елінің әдет-ғұрпы мен салт-санасы ислами негіздермен астарласып жатты. Фиқһта Имам Ағзам Әбу Ханифаның, сенімде – Имам Матуридидің сара жолы Қазақ хандығының негізгі тірегіне айналды. Бұл кезде Мәурәннәһір мен Түркістанда ханафи-матуридилік мектеп орнығып, Орталық Азия тұтастай бір руханияттың ішіне енді.
Қазақ хандығы тұсында екі сопылық мектеп болды. Яғни, Қожа Ахмет Иасауи негізін қалаған «иасауи» тариқаты мен Баһа әд-Дин Нақышбандтың ілімі негізіндегі «нақышбанд» тариқаты қазақ халқының рухани негізіне айналды. Қараһандықтар мен Алтын Орда тұсындағы «аталар» рухани мектебі бертін келе «ишандық» мектепке ауысты. «Ата» һәм «ишан» деп атауы екі түрлі болғанымен де, руханияттағы мән-мазмұны бір еді.
Қазақ даласында кеңінен тараған сөздің бірі – ишан. «Ишан» сөзі парсы тілінде «олар» деген мағына береді. Алайда, термин ретінде рухани ұстазға қарата қолданылады. Бұл сөз тариқат жолындағылардың негізгі тірегіне айналады. Яғни «шайқы», «пір», «ата» ұғымдарының баламасы ретінде «ишан» сөзі кең тарап, Қазақ хандығы тұсында бұл ұғым кеңінен қолданыла бастады.
Түркілерге исламды қара сөзбен емес, өлеңмен насихаттау қолдау табады. Сондықтан ұлы даланы мекен еткен бабаларымыз исламды өлеңмен насихаттады. Ақындар мен жыраулар халықты және ұрпағын имандылық мазмұнындағы жырларымен тәрбиеледі. Өлеңмен айтылған үгіт-насихат жамағаттың жүрегінің төрінен орын алды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында патшалық Ресей шоқындыру саясатын жүргізіп, христиандықты насихаттайтын кітаптарды қазақ тілінде шығарып, ел арасына миссионерлерді жіберді. Олардың әрекеттерін түсінген ахун-ишандар жергілікті мешіт-медреселерде дәстүрлі дінді кеңінен насихаттаса, ақындар діни өлеңдер мен қисса-дастандар жазып, шоқындыруға қарсы тұрды.
Төртінші, Советтік дәуірдегі қазақ даласындағы ислам
1917 жылы билікке келген коммунистер дін атына өшікті. 1920 жылдың ортасы мен 1930 жылдардың бас кезі аралығында Кенес өкіметі Ислам дініне катысты аса қатаң саясат жүргізді. Діни қауымдардың үйлері тонала бастады. Мешіттер мен діни мектептер жабылып, діни мекемелерге, мұсылмандардың қасиетті орындарына қажылық сапармен баруға тыйым салынды. Әсіресе, ауылдық жерлердегі мешіттердің көбі мектептерге, клубтарға, дүкендерге немесе жай ғана шаруашылық қоймаларына айналды. Діни қызметкерлер қудаланып, революцияға карсы қимыл-әрекеттерге катысты деген айып тағылды.
20-шы жылдардың соңы мен 40-шы жылдардың басында орын алған араб әрпінен алдымен латын, ал сонан соң кирил алфавитіне ауысты.
Қазақтардың басым көпшілігі арасында дін қызметкері Алланың ілтипаты ауған адам ретінде зор құрметке бөленді. Алайда, жаңа әліпбиге көшкеннен кейін дін басылар өздерінің рухани ахуалға ықпалын едәуір жоғалтты. Мешіт «мәдени орталық» болудан қалды. Мешіттердің жаппай жабылуы, мұсылмандар қауымдастықтарының қудаланып, таратылуы, мұсылмандық білім беру жүйесінің күйреуіне апарып соқты. Коммунистер кеңес одағына қараған Орталық Азияда атеистік қоғам орнатуға тырысты. Десек те, олар мың жылдан аса рухани тарихы бар қазақ халқын иманынан айыра алған жоқ. Баба жолына берік көнекөз қариялар имандарына берік болып, құлшылықтарын жалғастыра берді. Тіпті, Мұқағали Мақатаев секілді ақындар:
Сатқан емес, сатпаймын дінімді мен,
Өлмейтұғын, өшпейтін күнім білем.
Алла есімі – жүрегім жұдырықтай,
Жүрегімнің соққанын біліп жүрем, – деп, өз имани-сеніміне берік екенін танытты.
Қадірменді жамағат!
Қазіргі күні мінекей қазақ халқының Қазақстан Мұсылмандары Діни Басқармасы деп аталатын діни-руханияттық басшылық жасайтын республикалық ислами діни бірлестігі бар. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының негізі 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында қалана бастады. 1906 ж. Верныйда Түркістан өлкесі мұсылмандарының 1 құрылтайы өтті, оған 100-ге жуық делегат қатысты.
1943 ж. Ташкентте Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандарының алғашқы құрылтайы өтті. Оған Қазақстан делегациясын шейх Абдулғаффар Шамсутдинов (1884-1953) бастап барды. Құрылтайда Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құрылып, төрағасы әрі Бас мүфти болып Ишан Бабахан Абдулмаджидхан (1856-1957) сайланады. Қазақстанда қазият құрылып, А.Шамсутдинов қази болып тағайындалды. Ол 1946 жылдан бастап Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Қазақстандағы өкілі, Алматы қаласының имамы қызметін атқарды.
1952-72 жылдар аралығында Сәдуақас қажы Ғылмани (1890-1972),
1972-79 жылдар аралығында Жахия қажы Бейсенбайұлы (1932-1997),
1979-1990 жылдар аралығында Рәтбек қажы Нысанбайұлы қази болды.
Орта Азия және Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы 1990 жылға дейін Ташкентте орналасты.
Рәтбек қажы Нысанбаұлының ұйымдастырумен 1990 жылғы 12 қаңтарда Қазақстан мұсылмандарының құрылтайы өтіп, нәтижеде дербес Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құрылды. Басқарманың алғашқы төрағасы, Бас мүфтиі болып Рәтбек қажы Нысанбаев хазірет сайланды.
ҚМДБ-ның 2000 ж. өткен ІІІ құрылтайында Бас мүфтиі болып, профессор Әбсаттар қажы Дербісәлі хазірет сайланды.
2013 жылдың 19 ақпанында Қазақстан мұсылмандарының VII құрылтайында Маямеров Ержан қажы Малғажыұлы хазірет Бас мүфти болып сайланды.
2017 жылдың 18 желтоқсанында өткен Қазақстан мұсылмандарының VIII құрылтайында Серікбай қажы Сатыбалдыұлы Ораз Бас мүфти болып сайланды.
2020 жылдың 7 ақпанында Астанада өткен Қазақстан мұсылмандарының ІХ құрылтайында және 2024 жылдың 26 желтоқсан күні өткен Х құрылтайында Наурызбай қажы Тағанұлы Өтпенов хазірет Бас мүфти болып сайланды.
Діни басқарма өз кезегінде бірқатар құрылымдардан тұрады:
ҚМДБ-ның төрағасы, Бас Мүфти,
ҚМДБ Ақылдастар алқасы,
Ғұламалар кеңесі,
Қамқорлар кеңесі,
ҚМДБ-ның төралқасы,
Аппарат жетекшісі
Діни істер, Шариғат және пәтуа, Уағыз-насихат, Оқу-ағарту, Мешіт істері, Халықаралық байланыс, Хаттама, Қажылық және өзге де бөлімдер жұмыс жасайды.
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы бүгінде бабаларымыздың сара жолын қайта жаңғыртып, ұлттық һәм рухани құндылықтарымызды кеңінен насихаттауға ерекше көңіл бөліп келе жатқанын баса айтқан жөн.
Қазақ даласындағы мұсылмандық мектептің ерекшелігін айтар болсақ:
- Жеті атаға дейін үйленбеу.
Қасиетті Құранның «Ниса» сүресінің 23-аятында үйленуге харам етілген
әйелдер туралы ашық баяндалған. Екінші халифа Омар ибн Хаттаб (Алла оған разы болсын) жақын туысқандарына үйленуді әдетке айналдырған Бәни Сәйбтерге: «Аурушаң (кем-кетік туылу) болып, ұсақталып кеттіңдер. Алыстан (қызды жат руға беріп, жат рудан алыңдар) некелесіңдер»[1] – деп әмір етуі жақын адамдар арасында шәһуат қалауының аз немесе әлсіз болатындығын білдірген. Бұл әлжуаз ұрпақтың дүниеге келуіне арқау болады.
Медицина ғылымының докторы Ғиззуддин Фараж: «Жақын туысқандардың арасындағы некелесу – сол отбасындағы тұқым қуалайтын ауру және жаман қасиеттердің өмірге келген баланың бойында арта түсуіне себеп болады. Ал жат кісілер арасындағы некелесу – бұл тұқым қуалайтын ауру немесе жаман қасиеттерді азайтады»[2], – деген. Демек қазақ халқындағы жеті атаға дейін қыз беріп, қыз алысу шариғатта негізі бар дәстүр дей аламыз.
- Беташар.
- Әмеңгерлік.
- Келіннің сәлем салуы.
- Домбыра тарту.
- Көрімдік сұрау.
- Иіс шығару.
- Жеті нан тарату.
- Тұсаукесер.
- Ас беру
Биыл мінекей Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының құрылғанына 35 жыл толып отыр. Алла Тағала Қазақстан мұсылмандарының қара шаңырағына айналған діни басқармамыздың әлі де өркендеп, ел руханиятына қызмет ете беруін жазғай!
Жаратушы Жаппар Иеміз жұртымызға амандық, халқымызға береке беріп, қасиетті жұма күнгі дұға-тілектерімізді қабыл еткей!
ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімі
[1] Әл-Мүғни ғән хамлил әсфар фи тәхрижи мә фил ихяи минәл әхбар лил Хафиз әл-Ғирақи әл-мадбуғ ғәлә һамиши ғұлумуддин лил Ғаззали, Дәр ибн Һайсам, 1-том, 473-бет.
[2] Махмуд Абдулхамид әл-Ахмад, Дирасатүн фис сақафатил исламия уәл фикрил муүғасир, Дәрүл фикр, Димашық. – 2004.127-бет.
Дереккөз: ҚМДБ, Шариғат және пәтуа бөлімі
