ҚАЗАҚТЫҢ АҚПАН АЙЫ

Сөз төркіні

Этимологиялық мәні

"Ақпан" сөзі этимологиялық тұрғыдан бірнеше түсіндіруге ие. Ең кең тараған нұсқа бойынша, "Ақпан" сөзі "Ақ ықпа" немесе "ақ басқын" сөздерінен шыққан. Бұл сөздер қазақ тілінде қыстың қатал табиғатын, әсіресе аязды және боранды кезеңдерін сипаттайды. "Ақ" сөзі "қар" немесе "ақ түсті" білдірсе, "ықпа" және "басқын" деген сөздер қатты боран немесе дауыл деген мағынаны білдіреді. Осылайша, "Ақпан" сөзі табиғаттың қыстағы ауыр жағдайларын бейнелейтін ұғым ретінде қалыптасқан.

Сөздіктегі ұғымы

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде "Ақпан" сөзі келесі түрде түсіндіріледі.

1. Айдың атауы: Ақпан — Григориан күнтізбесіндегі жылдың екінші айы. Қазақ халқының дәстүрлі күнтізбесінде ақпан айы қыстың соңғы және ең қатал кезеңдерінің бірі болып саналады.

2. Табиғи құбылыс: Ақпан айының атауы қыстың қатал табиғатымен тығыз байланысты. Бұл айда ауа райы әдетте өте суық болып, борандар мен қарлы дауылдар жиі байқалады. Бұл табиғи құбылыстардың барлығы "Ақпан" атауымен байланыстырылған.

3. Күнтізбедегі орны: Ақпан айы қаңтардан кейін, наурыздан бұрын келеді. Қазақ халқы бұл айды малдың қысқы азығын сақтап қалу және табиғаттың ең қатал жағдайларына дайындалу кезеңі ретінде ерекше ескерген. Этимологиялық тұрғыдан "Ақпан" атауы қазақ халқының табиғатпен тығыз байланысының және олардың табиғат құбылыстарына сәйкес өмір сүру дағдыларының көрінісі болып табылады.

Ақпан айының тарихы

Ақпан — қазіргі Григориан күнтізбесіндегі екінші ай, бұл айдың атауы қазақша "Ақпан" деп аталады. Қазақ халқының азаматтық күнтізбесіндегі 12-ай ретінде есептеледі. Бұл ай қаңтардан кейін, наурыздан бұрын келеді және 30 күнді құрайды. Ақпан айының атауы "Ақ ықпа" немесе "ақ басқын" сөзінен шыққан деген болжам бар, бұл атаулар қыстың қатал, қарлы-боранды кезеңін сипаттайды. Осылайша, ауа райының қатаң болуына байланысты "ақ басқын" мен "ақ ықпа" екі ағайынды деп те айтылған. Ақпан айы — қыстың ең суық кезеңдерінің бірі, сондықтан бұл айды ежелгі түркілер "Кічік ай" деп атаса, хакастар "Кічік қырлас ай" деп атайды.

Ақпан айындағы амалдар

Ақпан айы қазақ халқының тұрмысында ерекше маңызға ие. Бұл айда халық түрлі ырымдар мен дәстүрлерді сақтап келген. Соның бірі — "ақпан амалы”. Ақпан — ақпанның басына қарай келетін, қыстың соңғы күшін көрсететін боранды кезең. Бұл уақытта ауа райы күрт өзгеріп, қатты аяз немесе боран соғуы мүмкін. Халық осы амал кезінде сақтық шараларын қолданып, малды аман сақтау үшін арнайы дайындықтар жүргізген.

Ақпан айы қазақ халқының тұрмысында ерекше орын алады. Бұл айда табиғаттың қатал мінезі айқын көрініс табады, және осы кезеңде ауа райының өзгерісіне байланысты бірнеше амалдар бар. Ақпан айында екі негізгі амал жүреді: "ақпан амалы" және "тоқпан" немесе "тақпан" амалы.

Қазақ есепшілері ақпан айында кіретін екі амалдың уақытын өте жақсы меңгерген. Амал кірерден көп ілгері күннің қатты суытып, қалың қаржауатынын малшылар қауымына ескертіп, аязды, қарлы, боранды апаттардан сақ болып, сақтық шараларды алдын ала жасауды ескетіп отыратын болған. Ол кездегі халық арасындағы ауа райын болжайтын есепшілер, дәл қазіргі кездегі ауа райын зерттейтін ғылми ортақылқтардың қызметін содар атқарған. Тіпті бәрен кереметі ол емепшілердің айтқан болжамдары айнвмай келіп, соның нәтижесінде мал мен бас апатқа ұшырамай аман қалып отырған.

Міне сол дана есепшілердің әр жылы, әр айда, әр аптада, әр күнде болатын және кіретін амал күндерін айтып өтейік.

. Ақпан амалы (9-16 ақпан) аралыында болады.

. Ақпанның 9-16 аралығында "ақпан амалы" басталады. Бұл кезеңде ауа райы күрт өзгеріп, қатты аяздар мен қарлы борандар болуы мүмкін. "Ақпан амалы" кезінде күн күрт суып, аяздар күшейеді, кейбір аймақтарда қар жауып, боран соғады. Бұл амалдың ерекшелігі — оның қатал табиғи жағдайларға әкеліп соғуы. Сондықтан, қазақтар бұл күндері сақтық шараларын қолданып, малды қорғауға ерекше көңіл бөлген. Ақпан амалы мал мен басқа қауіпті күндер ретінде саналады.

. Ақпанның 19-26 аралығында "тоқпан" немесе "тақпан" амалы кіреді. Бұл амал кезінде де ауа райы бұзылып, күн қатты аязды болады және қалың қар жауады. Тоқпан амалының атауы да осы кезеңдегі ауа райының күрделілігіне байланысты. Тоқпан амалы — қыстың соңғы, бірақ ең ауыр кезеңдерінің бірі. Осы кезеңде күннің суықтығынан малға ерекше күтім қажет болады, себебі бұл амалдың күндері табиғаттың сынақтарынан аман қалу үшін барынша дайын болу керек.

Амал күндеріне қатысты қазақтың өмір салты

Ақпан айындағы амалдар қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде үлкен рөл атқарған. Қыстың қатал кезеңдерін дұрыс болжап, соған сәйкес әрекет ету шаруашылықтың амандығын қамтамасыз ететін маңызды шарттардың бірі болған. Сондықтан, ақпан амалы мен тоқпан амалы кезіндегі табиғаттың мінезіне қарап, халық алдын ала сақтық шараларын қабылдап, малды барынша қорғауға тырысқан. Өздері де алыс сапар алып, жолушы жүрмеген, ұзақ жерлерге қыдырып баруға тыйым салған. Үйде сексеуілдің шоғын қыздырып, қыстық сүрілерін жесіп, жақын тұратын көршілер бірін-бірі қонаққа шақырып, әңгіме дүкенін құрып әр күнгі кешті керімсал етіп өткізген.

Ақпан айындағы осы амалдар қазақ халқының табиғатпен етене өмір сүруінің, табиғат құбылыстарын мұқият бақылауының айқын көрінісі болып табылады.

Ақпан айына қатысты мақал-мәтелдер

Қазақ халқы ақпан айына қатысты көптеген мақал-мәтелдер айтқан. Бұл мақал-мәтелдер халықтың өмір сүру салтын, табиғатпен үйлесімділікті және табиғаттың қатал жағдайларын бейнелейді. Мысалы:

1. Ақпан ақырып келеді,

Қар-боранын шақырып келеді.

2. Ақпан айы - суыққа құрған қақпан айы.

3. Ақпаннан аман қалған,

Бүкіл қыстан аман қалады.

4. Ақпан - құрулы жатқан қақпан.

5. Ақпан – қыстың кәрі қасқыры.

6. Ақпан – аяз бен боранның серігі.

7. Ақпан келсе, малды қорала,

Көктем келсе көкті сағала.

Ақпан айы қазақ халқы үшін қыстың соңғы, бірақ ең қатал кезеңі ретінде ерекше маңызға ие. Бұл айдың атауы мен оған қатысты дәстүрлер мен ырымдар халықтың табиғатпен тығыз байланысын және сол байланысқа деген құрметін көрсетеді. Ақпан айындағы "ақпан" және”тақпан”амалы мен осы айға қатысты мақал-мәтелдер халықтың өмірлік тәжірибесінің көрінісі болып табылады.

Ақпан айына қатысты ерекше ұғымдар мен дәстүрлер қазақ халқының өмір салты мен табиғатпен тығыз байланысын бейнелейді. Қазақтар табиғаттың әрбір құбылысын мұқият бақылап, соған сәйкес ырымдар мен дәстүрлер қалыптастырған. Ақпан айы қыстың ең қатал кезеңі болғандықтан, бұл айда табиғаттың қатаң мінезіне бейімделу маңызды болған. Осы себепті "ақпан" сөзінің шығу тегі де табиғаттың қатал жағдайларын сипаттайтын "ақ ықпа" немесе "ақ басқын" сөздерінен пайда болған түсніуге болады.

Мұсылман күн тізбесінде

Мұсылман күнтізбесінде ақпан айы көбінесе исламдық айлардың біріне тура келеді, бірақ оның нақты қай айға сәйкес келуі жыл сайын өзгеріп отырады. Бұл өзгеріс исламдық айлардың ай циклымен (яғни, айдың фазаларына негізделген) есептелетіндіктен болады. Мұсылман күнтізбесіндегі айлар 29 немесе 30 күннен тұрады, ал олардың реті григориан күнтізбесіне қатысты әр жыл сайын жылжып отырады. Сонымен қатар, әрбір исламдық айдың өз дәстүрлері мен ерекше күндері бар. Мысалы, **Рәжәб** айы қасиетті айлардың бірі болып табылады және ақпан айына жиі тура келуі мүмкін. Бұл айда мұсылмандар ерекше ғибадаттарды орындайды, күнәлардан тазалану, садақа беру, ораза ұстау сияқты игі істерді көбейтеді. Басқа да айларда арнайы мерекелер, күндер немесе ғибадаттар болуы мүмкін, мысалы, Рамазан айы (ораза ұстау) немесе Мухаррам айы (Жаңа жыл және Ашура күні).

Ақпан айы қай мұсылман айына тура келетінін және сол айдағы дәстүрлерді нақты білу үшін сол жылдың мұсылман күнтізбесін тексерген жөн.

 Болат БОПАЙҰЛЫ