ҚАЗАҚТЫҢ АҚҚАЛА САЛТЫ
Сөз төркіні
Этимологиялық мәні
1. "Аққала" сөзі екі бөліктен тұрады: "ақ" және "қала". "Ақ" сөзі қазақ тілінде қардың түсін немесе жалпы қарды білдіреді. Бұл сөз көбінесе қыстыгүні қармен байланысты ұғымдарда қолданылады. Мысалы, "ақ ұлпа" (жаңа түскен қар) немесе "ақ мамық" (қарлы дала) деген тіркестер бар.
2. "Қала" сөзі "қалау", яғни бір нәрсені тұрғызу немесе құру мағынасынан шыққан. Бұл сөздің түбірі "қал", яғни "тұрғызу", "құру" дегенді білдіреді. Осы түбірден "қала" (қала салу, қала орнату) сөзі туындаған.
3. Этимологиялық тұрғыдан, "аққала" сөзі "қардан қаланған құрылыс" немесе "қардан жасалған баспана" деген мағына береді. Бұл атау сөздің мәні мен мағынасы қазақ халқының тұрмыстық өміріне терең байланысты екенін көрсетеді.
Сөздіктегі ұғымы
"Аққала" сөзі қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде келесі ұғымды білдіреді:
1. Аққала – қыс мезгілінде қалың қардан тұрғызылатын уақытша баспана немесе қорғаныс орны. Әдетте, бұл қардан қаланған құрылыс малшылар мен қойшыларға, сондай-ақ боранды күндері далада жүрген адамдарға паналау үшін салынған. Аққала желден, бораннан қорғау мақсатында тұрғызылған, сонымен қатар малға ық ретінде де қызмет атқарған.
2. Сөздіктегі ұғымы бойынша, "аққала" тек қана қардан жасалатын құрылыс қана емес, сонымен қатар қиын климаттық жағдайлардағы өмір сүрудің бір көрінісі ретінде қарастырылады.
АҚҚАЛА ДӘСТҮРІ
Аққаланың мәні мен мақсаты
Аққала – қыстыгүні қардан қаланатын пана, қора, ықтасын. Бұл құрылыс қазақтардың қатал қысты жерлерде өмір сүру үшін бейімделуінің бір көрінісі. Аққала негізінен боранды күндері малшылар мен қойшылар үшін паналау орны ретінде қызмет атқарған. Қардың қалыңдап, әбден бекіген кездерінде, әсіресе, қойшылар малды өрісте бағып жүргенде, аққала соғып, оның ішінде паналаған.
Аққаланың тарихы мен географиялық ерекшеліктері
Бұрын теріскей жақтағы елді-мекендер боранды күндерде жатаған үйді, қора-қопсыны қар басып қалмау үшін таса, тосқауыл ретінде аққала соққан. Бұл салт әсіресе Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Ақмола облыстарында кең таралған. Мұнда қыс айлары қатал әрі ұзақ болғандықтан, аққала тек малшыларға ғана емес, кейде бүкіл ауылға пана ретінде салынған.
Аққаланың құрылымы мен түрлері
Аққала бірнеше түрлі болған. Қарапайым аққалалар – малшылар мен қойшылардың уақытша паналауға арналған шұңқыр түріндегі баспанасы. Олар қар қалың, қасаттанып түскен кездері төбесі бар апан тәрізді етіп жасалған. Мұндай аққалалар көбіне малды ықтап, боран кезінде малшының өзін қауіпсіз жағдайда сақтауға арналған. Сонымен қатар, боран-шашында малға ық, малшыға пана ретінде салынған аққалалар белгілі бір ауылдың өрісіне белгі болып, басқа малшыларға бағыт-бағдар көрсетіп отырған. Осылайша, аққала тек паналау орны ғана емес, сол заманның шарттарында бір-біріне көмек көрсету құралы да болған.
Аққаланың заманауи маңызы
Бүгінде аққала дәстүрі негізінен тарихи және мәдени мұра ретінде сақталған. Ол ата-бабаларымыздың табиғатқа бейімделу, қиыншылықтарды еңсеру қабілеттерін көрсететін символ ретінде қарастырылады. Аққала жасау өнері жастарды табиғатқа құрметпен қарауға, қазақ халқының дәстүрлерін құрметтеуге тәрбиелеу құралы ретінде маңызды.
Ырым-тыйымдар
Аққалаға қатысты қазақ халқының дәстүрлері мен наным-сенімдеріне қатысты ырым-тыйымдар бар. Бұл ырымдар көбінесе аққаланың қасиетті орын ретінде қабылдануынан және оны дұрыс пайдалану қажет екендігінен туындаған.
Аққаланы жамандық үшін қолданбау
Аққаланы тек қажеттілік туындаған кезде ғана салу керек деп есептелген. Ауыл ішінде немесе балар ойнап ойын датыу, тұрмыс-тіршілік заңдарын үйрену, спотпен айналысып, суыққа төзімділігін арттыру, шеберліктерін жетілдіру, таза ауада өмір сүру мақсатында аққала соғып ойнауға балалардың тәрбиесі мен тәртібін күшейтуге рухсат етілген. Ал үлкендер үшін зерігіп не ішу бісіп жүріп аққала тұрғызуға тыйым салынған. Өйткені, аққала салу жаманшылық , өлім күнін шақырады деп есептелген.
Аққаланы бұзбау
Аққаланы бей-берекет бұзуға болмайды. Егер біреу салынған аққаланы қасақана бұзса, оның қарғысына ұшырауы мүмкін деп сенген. Аққаланы бұзу – қасиетті орынды қорлау ретінде қабылданған, ал оның салдары үйінер аурылу, қасірет шегеу сынды ауыр болады деп сенген.
Аққала ішіне тамақ қалдырмау
Аққала ішінде тамақ немесе басқа да заттарды қалдырып кетуге болмайды деп есептелген. Бұл зиянды рухтардың немесе жаман күштердің назарын аударуы мүмкін деп сенген. Сондықтан, аққаладан кетер кезде барлық заттарды жинап, таза қалдыру керек деп саналған.
Аққалаға құрмет көрсету
Аққала табиғаттың бір бөлшегі ретінде құрметтелген. Аққалаға кіргенде және шыққанда әрдайым құран оқып, бата қайырған. Бұл құрмет көрсету және аққаланың қасиеттілігін мойындау ретінде қарастырылған.
Аққалаға басқа мақсатта қолдануға тыйым салу
Аққаланы басқа мақсатта, мысалы, ойын-сауық үшін немесе уақыт өткізу үшін қолдануға болмайды деп есептелген. Аққала тек қиын жағдайда паналау орны ретінде салынуы тиіс.
Бұл ырым-тыйымдар аққаланың қасиеттілігін, оның қажеттілік туындаған жағдайда ғана қолданылуын қамтамасыз етуді көздеген және қазақ халқының табиғатқа, дәстүрлерге деген құрметін көрсетеді.
Исламдағы аққаланың мәні
1. Ислам дәстүрлерінде "аққала" деген нақты ұғым немесе дәстүр жоқ. Аққала салу, яғни қардан уақытша паналау орындарын тұрғызу, негізінен қазақ және басқа да көшпелі халықтардың қатал климаттық жағдайларына бейімделуінен туындаған жергілікті дәстүр. Ислам діні мен оның шариғат заңдарына сәйкес, табиғи ресурстарды пайдалану немесе табиғатқа бейімделу шаралары рұқсат етілген, бірақ бұл әрекеттердің діни негіздері мен міндеттіліктері болмайды.
2. Ислам дінінде табиғатпен байланыс, оған құрметпен қарау және адам өмірін сақтап қалу негізгі ұстанымдардың бірі. Сол себепті, қатал табиғи жағдайларда, мысалы, боранды күндерде өмірді сақтау мақсатында қардан паналау орнын тұрғызу (аққала салу) дінге қайшы емес. Алайда, бұл әрекет діни дәстүр ретінде емес, керісінше, мәдени және тұрмыстық қажеттіліктен туындаған.
Сондықтан, аққала салу – исламда емес, қазақ мәдениетінде кездесетін дәстүр болып табылады. Ислам бұл әрекетке қарсы емес, бірақ оны діннің бір бөлігі деп танымайды.
Болат БОПАЙҰЛЫ
