МАТУРИДИ СЕНІМ МЕКТЕБІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ

Кіріспе
Ислам тарихында сенім жүйесі (ақида) түрлі мазхабтар мен теологиялық мектептер арқылы дамып, бүгінге дейін жалғасып келеді. Соның ішінде Матуриди сенім мектебі – ислам дінінің рационалдық бағыттағы жүйелі теологиясы ретінде ерекшеленеді. Бұл мектептің негізін қалаған ғұлама – Имам Әбу Мансур әл‑Матуриди (870–944 жж.). Ол Самарқанд қаласындағы Мәтурид деген ауылда дүниеге келген және Әбу Ханифаның мәзһабын ұстана отырып, сенім мәселелерін ақыл мен дәлелге сүйеніп жүйелеген.
Бұл мақалада Матуриди сенім мектебінің пайда болуы, оның тарихи негіздері мен әдіснамалық ерекшеліктері қарастырылады. Сондай-ақ оның Орта Азия мен қазақ даласындағы орнына да талдау жасалады.
1. Имам Матуридидің өмірі мен қызметі
Имам Әбу Мансур әл‑Матуриди 9 ғасырда өмір сүрген ірі ислам ғұламасы. Ол Самарқандта дүниеге келіп, өмірінің көп бөлігін осы қалада діни білім алуға және шәкірт тәрбиелеуге арнаған. Ол Ханафи мәзһабының теологі ретінде танылып, сенім мәселелерінде Ханафи мектебінің қағидаларын жүйелі түрде негіздеді.
Имам Матуриди – ақли дәлелдерді қолдана отырып сенімді қорғаған ғалым. Ол мутазилиттік рационализм мен хашуийлік (тек нақылға сүйенетін) көзқарастардың ортасынан тепе-тең жол табуға тырысты.
2. Матуриди мектебінің қалыптасу себептері
Матуриди сенім мектебі кездейсоқ пайда болған жүйе емес. Ол ислам әлемінде пайда болған діни-саяси тартыстар мен түрлі ағымдардың (мысалы, харижиттер, шиизм, мутазила, жәһмия т.б.) әсерінен қалыптасқан. Муржия ағымының пікірлері хорасан мен мауреннахр аймағына тарап жатқан еді. Ал саманидтер билігінде мутазила сеніміндегі уәзірлер де болды. Әбул қасым әл-кағби (886-931жж) секілді тб.
9–10 ғасырларда ислам әлемінде мутазилиттер басым болды. Олар ақылға шамадан тыс мән беріп, Құран мен хадисті екінші орынға қойды. Бұған қарсы жауап ретінде сунниттік бағыттағы ғалымдар – әсіресе Имам Ашғари мен Имам Матуриди — жаңа теологиялық (сенімдік) жүйе құрды. Осы Ашғари мен Матуридилік жүйе сунниттік сенім жүйесі ретінде тарих сахнасына шықты. Кейіннен келген ислам ғұламаларының барлығы дерлік осы жүйені негізге алды.
Имам Матуриди Ханафи мәзһабының құқықтық жүйесі негізінде сенім мәселелерін ақылмен дәлелдеп, рационалды кәләм мектебінің негізін қалады.
3. Матуриди ақида мектебінің ерекшеліктері
3.1 Ақыл мен нақылдың үйлесімі
Матуриди мектебі сенім мәселесінде әрі Құран мен хадиске (нақыл), әрі адамның ақылына (ақыл) сүйенуді дұрыс деп есептейді. Мысалы, Алланың бар екенін адам табиғатқа қарап-ақ түсіне алады. Бірақ Оның сипаттары мен есімдері туралы толық мәлімет тек уахи (Құран) арқылы ғана беріледі.
3.2 Ерік пен тағдыр мәселесі
Матуриди мектебі адамның таңдау еркіндігі бар деп есептейді. Алла Тағала адамның ісін жаратқанымен, оны істеу немесе істемеу еркі адамда бар. Бұл сенім әділеттілік пен жауапкершілік ұғымдарын сақтап қалуға мүмкіндік береді.
3.3 Алланың сипаттары
Имам Матуриди Алланың сипаттарын жоққа шығармайды, бірақ оларды адам сипаттарымен салыстыруға болмайды дейді. Ол “тафуид” (мағынасы Аллаға мәлім) әдісін қолданған. Яғни, біз Алланың сипаттарын мойындаймыз, бірақ олардың қалай екенін білмейміз.
4. Матуриди мектебінің таралуы
4.1 Орта Азияда
Матуриди мектебі алғаш Орта Азияда тарады. Самарқанд, Бұқара, Термез сияқты қалаларда бұл мектеп кеңінен қолдау тапты. Себебі бұл аймақта Ханафи мәзһабы кең таралған еді, ал Матуриди мектебі дәл осы құқықтық мектептің сенімдік жалғасы болды.
4.2 Қазақ даласындағы орны
Қазақ халқының діни сенімі ғасырлар бойы ханафи-матуриди негізде қалыптасты. Бұған түркі халықтарының ойлау ерекшелігі, дала философиясы мен рационалды дүниетанымы себеп болды. Бүгінгі таңда Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы да осы сенім жүйесін ресми түрде ұстанады.
5. Ашари және Матуриди мектептерінің салыстырмалы сипаты
Сунниттік исламда екі негізгі сенім мектебі бар: Ашғари және Матуриди. Екеуінің мақсаты бір — ислам сенімін қорғау, бірақ әдіснамасы аздап өзгеше:
• Ашарилер ақылды шектеулі қолданады;
• Матуридилер ақылға кеңірек орын береді;
• Ашарилер “ерік” мәселесінде адамның рөлі аз десе, матуридилер жауапкершілікті адамның өзіне жүктейді.
Осы ерекшеліктеріне байланысты, түркі халықтары, оның ішінде қазақтар, Матуриди мектебін жақын көрді.
Қорытынды
Имам Матуриди негізін қалаған сенім мектебі — ислам дүниетанымындағы рационалдық бағыттың озық үлгісі. Ол ислам сенімін тек соқыр сенімге емес, ақыл мен дәлелге сүйене отырып негіздеуге тырысты. Матуриди мектебі ғасырлар бойы Орта Азия мұсылмандарының, оның ішінде қазақ халқының рухани негізі болды. Бүгінде де бұл мектеп – исламның сабырлы, ғылыми және толерантты үлгісін ұсына алады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Имам Матуриди. Китабут-Таухид. Аударма және түсіндірме.
2. Абу Захра, Мұхаммед. Ислам мазхабтары тарихы.
3. Қамбаров Ж. Имам Матуриди ілімі және қазіргі заман. Алматы, 2018.
4. Ummet.kz, Islam.kz, Kazislam.kz сайттарындағы мақалалар.
5. Al-Maturidi.org – халықаралық ғылыми ресурстар.
Ғазиз АХМЕТ