КИЕЛІ КИМЕШЕК - АНА МӘРТЕБЕСІ
Қазақ аналарының кимешегі дәстүрлі қазақ киім-кешегінде ерекше орын алады және оның түрлері әр өңірге, жас ерекшелігіне және әлеуметтік жағдайға байланысты өзгеріп отырады. Кимешектің түрлері мен кестесінің, сондай-ақ биіктігі мен аласа нұсқаларының ерекшеліктерін үш негізгі тақырып бойынша қарастыруға болады.
1. Кимешек түрлері
Кимешек түрлері көбіне ананың жасына, әлеуметтік жағдайына және географиялық орналасуына байланысты бөлінеді. Әр өңірде кимешектің өзіндік ерекшеліктері сақталған.
1) Арғын кимешегі: Ұзын қапталы бар, кең, жеңіл түрде тігілген. Бұл кимешектің ұштары иыққа дейін төгіліп тұрады. Көп жағдайда кестелі оюлармен, маржан тастармен сәнделген.
2) Жетісу кимешегі: Биік төбелі және ою-өрнектері өте мол безендірілген. Төбесінің биіктігі мен оюлары ананың мәртебесін көрсеткен.
3) Орал кимешегі: Жеңіл әрі қысқа, көбіне жалпақ болып келеді. Бұл кимешек жас келіншектер арасында кеңінен танымал.
4) Атырау кимешегі: Биік төбелі, көбіне қарапайым әрі оюлары аз. Жас аналарға арналған жеңіл нұсқасы бар.
5) Найман аналарының кимешегі: Найман руының әйелдері кимешегін кең, дөңгелек төбелі етіп киген. Оның биік орамалары әйелдің жасына, отбасыдағы беделіне байланысты болған. Кимешектегі ою-өрнектер қарапайым әрі жинақы, негізінен өсімдік тәрізді оюлармен сәнделген, бұл әйелдің сабырлылығы мен даналығын білдіреді.
6) Керей аналарының кимешегі: Керей руының әйелдері кимешекті жоғары биіктетіп, төбесін үшкірлеп киетін болған. Оның ерекше биік болуы әйелдің әлеуметтік мәртебесін көрсеткен. Кимешек оюлары негізінен қошқар мүйізбен безендіріліп, ананың күш-қуаты мен отбасыдағы беделін айқындайды.
7) Ботпай мен Шымыр руы аналарының кимешегі: Бұл рулардың аналары кимешекті қоңыр немесе ақ түсті матадан тіккен. Кимешектің төбесі орташа биіктікте болып, ерекше сәндік үшін әшекейленген. Кимешекке кестеленген ою-өрнектер көбінесе қошқар мүйіз және өсімдік өрнектерімен безендірілген. Оюлар ананың сабырлылығы, мейірімділігі және отбасыдағы құрметті орнын көрсетеді. Кимешек әйелдің жасы мен әлеуметтік мәртебесіне қарай өзгеріп отырған.
2. Кимешектің кестелері
Кимешектің кестесі оның көркемдік және әлеуметтік рөлін айқындап береді. Әрбір кесте әйелдің жасына, мәртебесіне немесе отбасындағы жағдайына байланысты болуы мүмкін. Кимешектің кестесі көбіне келесі белгілерді білдіреді:
1) Әлеуметтік жағдай: Ананың әлеуметтік мәртебесі мен жағдайы кестенің күрделігі мен материалдың байлығына байланысты болады. Байлардың кимешектері алтын жіппен немесе күміс жіппен өрнектеледі.
2) Жас ерекшелігі: Жас әйелдер кимешектеріне ашық түстердегі, гүлді өрнектерді салады, ал үлкен аналар қарапайым, бірақ терең мәні бар геометриялық кестелерді таңдайды.
3) Өңірлік ерекшеліктер: Әр аймақтың өзіне тән кестесі бар. Мысалы, Шығыс Қазақстанда кесте көбіне өсімдік үлгісінде болса, Батыс Қазақстанда геометриялық өрнектер басым.
3. Кимешектің жасқа байланысты ерекшеліктері
Кимешектің түрі мен стилі әйелдің жасына қарай өзгеріп отырған. Әсіресе, әйелдің жасына байланысты кимешектің түсі, кестелері және оны кию тәсілі ерекшеленген.
1) Жас келіншектердің кимешегі: Жас әйелдердің кимешектері ашық түсті, жеңіл және әдемі кестелермен безендіріледі. Мұндай кимешектерде көбінесе гүлдер мен табиғат элементтерін бейнелейтін өрнектер салынған. Бұл әйелдің жас әрі сұлулықтың белгісі ретінде қабылданған.
2) Орта жастағы әйелдердің кимешегі: Бұл кимешектер көбіне сабырлы реңктерде жасалған, кестелері байыпты, күрделі ою-өрнектермен өрілген. Мұндай кимешектер орта жасқа келген әйелдің өмірлік тәжірибесін, сабырлылығын және даналығын білдіреді.
3) Егде жастағы әйелдердің кимешегі: Бұл кимешектер қарапайым, ашық кестесіз, көбіне ақ немесе бейтарап түсті болып келеді. Үлкен аналар кимешегі қазақ қоғамында үлкен құрметке ие болған, себебі олар отбасының беделді басшысы саналған.
4. Кимешектің биіктігі мен аласалығы
Кимешектің биіктігі әйелдің әлеуметтік мәртебесін, отбасындағы орнын және қоғамдағы беделін көрсеткен. Сонымен қатар, биіктігі мен аласа кимешек киюдің өзіне тән мағыналық рөлі болған.
1) Биік кимешек: Мұндай кимешектерді көбіне келіншектер мен беделді аналар киген. Биіктігі әйелдің мәртебесін, абыройын көрсеткен. Биік кимешекке әсемдік ретінде қосымша безендіргіш элементтер де тігілуі мүмкін. Бұл оның ерекшелігін арттырып, әйелдің көркемділігін айшықтаған. Мысалы, жетісулық кимешектердің биіктігі айрықша болды, олар көбінесе әртүрлі әшекейлермен және оюлармен өрнектеліп, салтанатты түрде безендірілді.
2) Аласалау кимешек: Аласалау кимешектерді орта және үлкен жастағы әйелдер киетін болған. Бұл әйелдің сабырлылығын, ақылдылығын білдіретін ерекше белгі. Мұндай кимешектерде оюлар аз, қарапайым, бірақ мағыналық жағынан терең болған. Аласалау кимешектердің пішіні әйелдің отбасындағы мәртебесіне қарапайым, бірақ құрметке лайық екендігін көрсеткен.
Кимешек – қазақ аналарының киім үлгісінде тек сәндік қана емес, сонымен қатар мәдени, әлеуметтік, символикалық мәнге ие ерекше киім. Оның түрлері мен ерекшеліктері қазақ қоғамындағы ананың беделі мен мәртебесін анық көрсетіп берген.
Қазақ аналарының кимешегі тек аймақтық ерекшеліктерге емес, сонымен қатар әйелдің жасына, әлеуметтік мәртебесіне және өмірдегі рөліне қарай да ерекшеленіп жасалып отырған.
5. Кимешектің тарихи және мәдени рөлі
Кимешек тек сән үшін ғана емес, сонымен қатар қазақ әйелінің отбасындағы, қоғамдағы орнын көрсететін ерекше киім үлгісі болды. Оның кестелері мен ою-өрнектері арқылы әйелдің жасын, әлеуметтік жағдайын, тіпті тұрмысқа шыққан-шықпағанын анықтау мүмкін болған. Қоғамда әйелдің мәртебесі өзгерген сайын кимешектің түрі де өзгеріп отырған.
1) Аналықтың белгісі: Кимешек көбінесе әйелдердің аналық рөлін көрсеткен. Бұл киім әйелдікі екенін бірден айқындап, оның ана ретінде беделін арттырған. Кимешек кию ананың отбасындағы мәртебесі мен құрметін білдірген.
2) Әйелдің жеке стилі: Кимешек кестелері мен оюлары әйелдің талғамын көрсеткен. Әр әйел өз кимешегін сәндеу арқылы өзінің стилін қалыптастырған. Кимешек арқылы әйелдің қолөнер шеберлігін де байқауға болатын. Осылайша, қазақ аналарының кимешегі – мәдени және тарихи тұрғыда маңызды киім үлгісі, ол әйелдің рөлін, жасын, әлеуметтік мәртебесін және отбасындағы беделін айқындап отырған.
Қошқар мүйіз оюдың мәні
Қошқар мүйіз – қазақ мәдениетіндегі ең танымал оюлардың бірі. Бұл ою қошқардың мүйізін бейнелейді және күш-қуат, береке мен молшылықтың символы болып табылады. Қошқар мүйіз оюы әйелдер кимешегінде ананың мәртебесін, даналығын және отбасының тірегі ретіндегі рөлін көрсетеді. Оюдың сызықтары өмірдің шексіздігін, ұрпақ сабақтастығын бейнелейді, ал оның күрделілігі ананың беделін айқындайды.
Болат БОПАЙҰЛЫ
