ҚАЗАҚТЫҢ АҚЫНДАР АЙТЫСЫ

Сөз төркіні

Айтыс сөзі қазақ тілінде көптеген мағыналарға ие. Оның этимологиялық мәні мен сөздік анықтамасы кең ауқымды түсіндіруді қажет етеді.

Этимологиялық мәні

. Айтыс сөзінің түбірі "айт" деген сөзден шыққан. Қазақ тілінде "айт" деген сөз сөзбен сөйлесу, пікір алмасу, әңгімелесу деген мағынаны білдіреді. Сөздің қосымшасыз формасы «айт» деп қаралады. Сондықтан, *

. "айтыс" сөзіне "айт" түбірі қосылған "-ыс" жұрнағы қосылып, сөздің мағынасы екі немесе одан да көп адамның арасында сөзбен қарым-қатынас, пікір алмасу, жарыс ретінде қолданылғанын көрсетеді.

Сөздіктегі ұғымы

Қазақ тілінің сөздігінде "айтыс" сөзі төмендегідей мағыналарда кездеседі:

1. Сөзбен пікірталас: Әдетте екі немесе одан көп адамның арасында өтетін шығармашылық немесе сын пікірталас. Бұл кезде әр қатысушы өз пікірін, ойын, көзқарасын білдіреді.

2. Поэтикалық жарыс: Қазақтың дәстүрлі ауыз әдебиетінде, әсіресе ақындар арасында өтетін поэтикалық жарыс немесе сөз сайысы. Мұнда ақындар өз өнерлерін, шеберліктерін көрсетіп, шығармашылық қабілеттерін сынға салады.

3. Салт-дәстүр бойынша өлеңмен алмасу: Қазақ қоғамында дәстүрлі түрде белгілі бір жағдайларда (мысалы, ойын-тойда, жиналыстарда) өткізіліп, адамдар арасында өлеңмен алмасу, қарым-қатынас жүргізу.

Айтыс – қазақ мәдениетінің маңызды бөлігі болып табылады және ол әдеби шығармашылық, әлеуметтік қарым-қатынас, және мәдени дәстүр ретінде кеңінен танылған.

Қазақтың ауыз әдебиетінде айтыстың түрлері

1. Бәдік;

2. Жар-жар;

3. Жануарлар мен адамның айтысы;

4. Өлі мен тірінің айтысы;

5. Жұмбақ айтысы;

6. Салт айтысы (қыз бен жігіттің айтысы; ақындар айтысы);

7. Осы күнгі айтыстар.

Бұл айтыстардың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі мен мәні бар.

Бәдік айтысы

Бәдік айтысы – айтыс жырларының көне түрі. Бұл айтыс адамның табиғаттың жұмбақ сырын түсінбеген кезінен, шаманизм дін нанымынан туған. Адам өзінен тыс күштерге табынып, олардың әрқайсысының өз иесі бар деп санаған. Осы күштерден құтылу үшін әдетте кешқұрым ауыл жастары жиналып, бәдікті сөзбен арбап, үркітіп, басқа қонысқа көшіру мақсатында айтысқан. Бәдік айтысының мазмұны діни нанымдардан арылып, жаңа сипат алған. Әзіл-қалжыңға айналып, жастардың көңіл көтеруіне бағытталған.

Жануарлар мен адамның айтысы

Жануарлар мен адамның айтысы халық ауыз әдебиетінде ерекше орын алады. Бұл айтыстарда адам мен жануарлардың арасындағы диалогтар көрсетіледі. Мысалы, иесі мен сиырының айтысы, аңшы мен аңдардың айтысы және т.б. Бұл айтыстар халықтың күн көрісін, тіршілігін және дүниетану көзқарасын көрсетеді.

Жұмбақ айтысы

Жұмбақ айтысы халықтың өмір мен табиғат құбылыстарын түсінуге, білімділікті арттыруға бағытталған айтыс түрі. Бұл айтыс ұйқасқа құрылады және жұмбақтарды шешуге арналған. Жұмбақ айтысы білімділік пен тапқырлықты талап етеді. Сапарғали мен Нұржанның айтысы, Әсет пен Рысжанның айтысы сияқты үлгілері бар. Жұмбақ айтысы ақындардың дүниетанымын кеңейтеді, ойлауды дамытады.

Салт айтысы

Салт айтысы екі түрге бөлінеді

1. Қыз бен жігіт айтысы: Бұл айтыс көбіне ойын-тойларда өтеді және қыз бен жігіттің айтысы ретінде белгілі. Мұнда ақындығы жоқ адамдар да айтысуы мүмкін, бірақ кейде ақын қыз бен ақын жігіттің арнайы кездесуі де болады.

2. Ақындар айтысы: Бұл салт айтысының жоғары сатысы болып табылады. Ақындар айтысы күрделі әрі шеберлік талап етеді. Бұл айтыстар тәжірибе жинау, ақындық шеберлікті жетілдіру үшін маңызды болып табылады. Әр айтыс түрінің өзіндік ерекшелігі бар және олар қазақ ауыз әдебиетінің байлығын көрсетеді. Әрқайсысы халықтың мәдениеті мен дәстүрін танытуға қызмет етеді.

Исламдағы айтыстың маңызы мен рөлі

Мәдени және діни аспектілерге байланысты. Ислам мәдениетінде айтыстың немесе ұқсас поэтикалық дәстүрлердің бірнеше ерекшелігі мен маңызы бар.

1. Діни тәрбие мен үгіт: Исламда айтыстар мен поэзия діни тақырыптарды, моральдық құндылықтарды және діни үгіттерді насихаттау үшін қолданылады. Бұл шығармаларда Құранның үкімдері, пайғамбарлар мен қасиетті тұлғалардың өмірі мен ілімдері жөнінде айтылады.

2. Мәдени тұрақтылық: Айтыс ислам мәдениетінде халықтың тарихы мен мәдениетін сақтау құралы ретінде қызмет етеді. Әсіресе, араб поэзиясында бұл дәстүр ұзақ уақыт бойы сақталып келген және халықтың қоғамдық және әлеуметтік мәселелеріне қатысты ой-пікірлерін білдіру тәсілі болып табылады.

3. Әдеби Өнер: Ислам мәдениетіндегі айтыс поэзиялық өнердің бір түрі ретінде қарастырылады. Бұл әдеби жанр ақындардың шеберлігін, тіл байлығын, риторикалық қабілетін көрсетеді. Поэзия мен айтыс өнері араб әдебиетінің негізгі құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады.

4. Қоғамдық сауаттылық: Айтыс арқылы халықтың сауаттылығын арттыру, білім беру және ақыл-ойды дамыту мақсаты көзделеді. Мұндай шаралар қоғамдық өмірдің әртүрлі аспектілерін талқылауға және оларды жақсартуға бағытталған.

5. Құндылықтарды қалыптастыру: Исламда айтыс арқылы адамгершілік, әділдік, шыншылдық сияқты құндылықтарды қалыптастыруға арналған. Поэзия мен айтыс әлеуметтік және моральдық мәселелерді қозғап, қоғамның идеалдарын көрсетуі мүмкін. Бұл ерекшеліктер Исламдағы айтыстың тек әдеби немесе мәдени емес, сонымен бірге діни және әлеуметтік тұрғыдан да маңызды екенін көрсетеді.

 Болат БОПАЙҰЛЫ