ҚАЗАҚТЫҢ ҮЛКЕН ЖАСТАҒЫ ЕР АДАМДАРҒА ҚОЛДАНАТЫН ҚҰРМЕТ АТАУЛАРЫ

Қазақ мәдениетінде жасы ұлғайған ер адамдарды сипаттайтын түрлі атаулар бар, олардың әрқайсысы өзіндік мағынаға ие. Бұл сөздер адамдардың жас ерекшелігін ғана емес, сондай-ақ қоғамдағы мәртебесін, тәжірибесін және беделін көрсетеді.

1. ҚАРТ

Этимологиялық мәні

1) "Қарт" сөзі ескі түркі тілінен шыққан, түбірі "қар" сөзімен байланысты болуы мүмкін, ол ақ түс, қартаю белгісі ретінде түсіндіріледі. Қарт – қоғамда жасы ұлғайған, тәжірибесі мол, өмір көрген адам.

2) Қолданылуы: Қарт – жасы келген, бірақ әлі де ақыл-ойы кемелденген, қоғамдағы беделі бар адамды білдіреді. Қазақта қарттарды құрметтеу – маңызды дәстүр. Қарт адамдарды ақылшы ретінде қабылдайды, олар әулеттің ұйытқысы болып саналады.

Мақал-мәтел

Қарты бар елдің қазынасы бар.

Қарты бар үй - қазына.

***

Қарттар – үйдің құты,

Жас жігіт – үйдің жұрты.

2. ШАЛ

Этимологиялық мәні

1) Шал" сөзінің түбірі көне түркі тілінен бастау алады. Бұл сөз "кәрілік" ұғымымен байланысты, бірақ кейбір деректерде "шалыс" сөзімен ұқсастық бар, яғни бір нәрсенің өз табиғи күйінен ауытқуы деген мағына береді.

2) Қолданылуы: Шал сөзі көбінесе жасы ұлғайған ер адамға қатысты қолданылады, бірақ кейде ол кемсітушілік немесе жеңіл мазақ ретінде айтылуы мүмкін. Шал сөзі адамның физиологиялық жағдайына – қартайып, күш-қуаты кемігенін бейнелейді.

Мақал-мәтел

Шал дегеннің қартайғаны,

Алтын дегеннің сарғайғаны.

Шал өлмей, қыдыр жоламас.

3. АҚСАҚАЛ

Этимологиялық мәні

1) “Ақсақал" сөзі "ақ" және "сақал" сөздерінен құралған. Ақ – даналықтың, пәктіктің белгісі, сақал – ер адамның бейнесін көрсететін нышан. Ақсақал – жасы келіп, сақалы ағарған, беделі жоғары адам деген мағынаны береді.

2) Қолданылуы: Ақсақал сөзі қоғамда үлкен беделі бар, парасатты, ақыл-кеңес беретін адамға қатысты қолданылады. Ақсақалдар маңызды шешімдер қабылдауда басшылық етеді және оларды тыңдау – дәстүрлі құндылық.

Мақал-мәтел

Ақсақалдың сөзі – қылыштың жүзі.

***

Ақсақалы бар ауыл азбайды,

Атасы бар бала тозбайды.

4. АБЫЗ

Этимологиялық мәні

1) "Абыз" сөзі көне түркі тілінен алынған. Бұл сөз бастапқыда рухани жетекшілерді, діни рәсімдерді басқаратын адамдарды білдірген. Абыз – қасиетті білім мен тылсым дүниелердің иесі, жасы үлкен, рухани тұлға.

2) Қолданылуы: Абыз – терең білімді, даналыққа толы адам. Бұл сөз тек жасы келген адамға ғана емес, рухани білімнің иесі, мәдениет пен салт-дәстүрлердің сақтаушысы болған адамға қатысты айтылады. Абыздар көбінесе дәстүрлі түрде кеңес беруші, атақты ақын, жырау ретінде ел есінде сақталады.

Мақал-мәтел

Абыздың сөзі – ақылдың көзі.

***

Абыздар мен билердің сөзі-

Тұнған тарихтың өзі

5. ҚАРА ШАЛ

Этимологиялық мәні

1) Бұл тіркестегі "қара" сөзі қарапайым, халықтан шыққан деген мағынада қолданылған. "Қара шал" – ауылдағы қарапайым, бірақ жасы ұлғайған адамды білдіреді.

2) Қолданылуы: Қара шал – өзінің өмір тәжірибесі бар, ауылдың ортасында жүрген, бірақ ерекше билігі немесе беделі жоқ қарапайым қарт адам. Ол жас кезінен ауыл тіршілігіне араласқан, еңбекқор адам ретінде суреттеледі.

Мақал-мәтел

Қара шалдың қара сөзінде,

Қара теіңдей көп қазына бар.

***

Қара шалыңды құрметте,

Ол – сенің ертеңгі тариқың.

6. КЕМЕҢГЕР

Этимологиялық мәні

1) “Кемеңгер" сөзі қазақ тілінде "кемел", "жетілген", "толық" деген мағынадағы сөздерден шыққан. Кемеңгер – толыққанды, жан-жақты білімі мен өмірлік тәжірибесі мол адам.

2) Қолданылуы: Кемеңгер деп қоғамға айтарлықтай үлес қосқан, терең білім мен ақылға ие адамды атайды. Бұл атақ үлкен құрметтің белгісі, ол тек жасы бойынша ғана емес, интеллектуалдық және рухани деңгейін көрсетеді.

Мақал-мәтел

Кемеңгердің сөзі – елдің сөзі.

Тарихтың телегей теңіз өзі.

***

Кемеңгер кісі көпке қызмет етеді,

Кемелсіз кісі қара басына етеді.

Бұл атаулар қазақ мәдениетінде жасы келген ер адамдарға құрмет көрсету мен олардың әлеуметтік рөліне байланысты қолданылатын маңызды ұғымдар болып табылады. Әр атау адамның мәртебесін, ақыл-парасатын және өмірлік тәжірибесін бейнелейді, ал мақал-мәтелдер осы атаулардың терең мағынасын аша түседі.

7. ПІР

Этимологиялық мәні:

1) "Пір" сөзі парсы тілінен енген, оның бастапқы мағынасы – рухани жетекші, діни ұстаз. Ол діни және рухани білімге ие адамды сипаттайды, көбінесе сопылық ілімде қолданылған.

2) Қолданылуы: Пір – рухани ілімге терең бойлаған, шәкірттерге жол көрсететін ұстаз ретінде құрметтеледі. Қазақ халқының дәстүрінде пір адамдарға ерекше қасиет беріліп, оларға шәкірттері тағзым етеді. Бұл атау тек жасы үлкен адамға ғана емес, рухани жетекшіге берілген жоғары құрмет белгісі.

Мақал-мәтел

Пірдің батасы – құттың атасы.

Пірсіздің түбі – зындан, шөл.

8. СҮҢГІ АҚСАҚАЛ

Этимологиялық мәні

1) "Сүңгі" сөзінің түбірі "сүңгі" деген қарумен байланысты болуы мүмкін. Бұл жерде бұл атау ерлік пен қайсарлықты білдіреді. Сүңгі ақсақал – жасы үлкен болса да, әлі де күш-қуаты бар, қайратты адамды сипаттайды.

2) Қолданылуы: Сүңгі ақсақал деп жасы ұлғайса да, өмірден қажымаған, әлі де ерлікке қабілетті, қайратты, белсенді өмір сүретін қарт адамдарды айтады. Мұндай адам ауылдың ақылшысы ғана емес, үлгі тұтар тұлға ретінде саналады.

Мақал-мәтел

Сүңгі ақсақал – ауылдың қорғаны.

Сүңгі ақсақалдың алдында сөз сөйлегеннің тілі байланады.

9. ШЕЖІРЕ ҚАРТ

Этимологиялық мәні

1) "Шежіре" сөзі "тарих", "ата-баба тарихын білу" деген мағынаны білдіреді. Шежіре қарт – өзінің әулетінің, руының немесе елінің тарихын терең білетін адам.

2) Қолданылуы: Шежіре қарттар – халықтың тарихи жадысы, олар атадан балаға мұра болып келген шежірені сақтап, жеткізіп отырады. Мұндай қарттардың білімі ауыз әдебиетінің, әулет шежіресінің маңызды бөлшегі болып табылады. Олардың сөзін тыңдау қазақ қоғамында құрметтің белгісі.

Мақал-мәтел

Шежіре қарт – елдің тірі кітабы.

Шежіре сақталған елдің,

Шежірешісі де сақталады.

10. ТӨБЕ БИ

Этимологиялық мәні

1) "Төбе" – биіктікті білдіретін сөз, ал "би" – сот, ақылшы, төрелік етуші тұлға дегенді білдіреді. "Төбе би" – жоғарғы дәрежелі билердің бірі, өзінің даналығымен, әділдігімен танылған тұлға.

2) Қолданылуы: Төбе би деп елдің ішкі-сыртқы мәселелерін шешуде маңызды рөл атқаратын, халықтың қалауымен таңдалған және құрметтелген би атаған. Төбе би атағына жасы да, білімі де, әділдігі де сай болуы керек. Ол ел бірлігін сақтауда маңызды тұлға.

Мақал-мәтел

Төбе би болсаң – төтен сөзді бол.

Төбе би болардың тілі өткір,

Әділі қатты болады.

11. ҚАРА ШАЛ  (қарапайым қарт)

Этимологиялық мәні

1) "Қара" сөзі қарапайым, қара халықтан шыққан деген мағынада. "Қара шал" – әдетте ешқандай лауазымсыз, бірақ жасы ұлғайған адамды білдіреді.

2) Қолданылуы: Қара шалдар әдетте қарапайым ауыл адамдары, жасы келген, бірақ қоғамда ерекше беделі жоқ қарттар. Олардың өмірлік тәжірибесі мол болғанымен, атақты би немесе абыз емес, бірақ ауыл арасында құрметке ие.

Мақал-мәтел

Қара шалдың қара сөзінде,

Қаймақтар тәтті сыр бар.

12. ҚАЗМЫР ҚАРИЯ МЕН ҚАЗЫНАЛЫ ҚАРИЯ

Қазымыр қария мен қазыналы қария– қазақ тіліндегі екі ұғым, екеуінің арасында терең мағыналық айырмашылық бар. Олардың мінез-құлықтары мен қоғамға тигізетін әсері арқылы ажыратылады.

Қазмыр қария

Қазмыр қария — әдетте мінезі қытымыр, сөзінде көп даналық байқалмайтын, өзіне ғана мән беріп, кеңесші болуға құлықсыз немесе терең ой-толғамсыз жүретін адам. Мұндай қариялар жиі сыншыл, кертартпа, ұрпаққа өнеге қалдырудан алшақ болады. Қоғамда беделі төмен болуы мүмкін, себебі өмірлік тәжірибесін басқаларға игілік етіп жеткізудің орнына, көбінесе шағым айтып, кейде өз ортасына кері әсер етуі ықтимал.

Қазыналы қария

Қазыналы қария — даналықтың, терең өмірлік тәжірибенің символы. Бұл кісілер өткен мен бүгінгінің арасындағы көпір іспетті, рухани байлығы мол, жас ұрпаққа тәлімгерлік етеді. Мұндай қариялар әрбір сөздерімен, іс-әрекеттерімен ұрпаққа бағыт-бағдар көрсетіп, салт-дәстүрлер мен ұлттық құндылықтарды сақтауға және жеткізуге үлкен үлес қосады. Олардың айтар ақылы, өмірлік тағылымдары мен білімі қазақ қоғамында жоғары бағаланып, беделді тұлға ретінде құрметке ие болады. Қазыналы қариялар тек отбасының емес, бүкіл ауылдың, елдің ақылшысына айналып, олардың сөзі – ел ішіндегі маңызды мәселелерді шешуде салмақты орын алады.

Қазмыр қария – сөзінде, әрекетінде даналық байқалмайтын, көбінесе шағым айтып жүретін адам болса, қазыналы қария – ұрпаққа мол тәжірибе, рухани байлық беріп, олардың өміріне бағыт-бағдар беретін, елдің арқа сүйер ақылгөйі.

Қазақта жасы ұлғайған адамдарды сипаттайтын атаулар тек олардың жас ерекшелігін емес, сонымен қатар қоғамдағы әлеуметтік рөлін, беделін, даналығын, тәжірибесін көрсетеді. Әрбір атау қазақ халқының өмірінде үлкен маңызға ие, себебі бұл сөздер арқылы қоғамдағы қарттарды құрметтеу, оларға деген сыйластықтың көрінісі байқалады. Бұл атауларды дұрыс қолдану арқылы жастар мен үлкендердің арасындағы байланысты нығайтып, қазақтың бай рухани-мәдени мұрасын сақтап, жеткізуге болады.

 Болат БОПАЙҰЛЫ