ABAI ERKINDIK PEN TÁRTIP TÝRALY
Demokratııa – qoǵam ómiriniń qozǵaýshy kúshi. Demokratııanyń qýatyna baılanysty qoǵam órlep jetilý jolyna, ne bolmasa álsirep, quldyraý jolyna túsedi. Endeshe, ony nyǵaıta bilý kerek. Ony nyǵaıtýdyń qandaı joldary bar? Bul óte mańyzdy suraq ekeni belgili. Abaı ilimi boıynsha osy suraqtyń jaýabyn izdep kórelik.
Demokratııa degenimiz adamnyń óziniń erki, ıaǵnı qalaýy boıynsha, sonymen birge, onyń jaýapkershiligine saı, áreket etý múmkindigi bolyp tabylady. Sondyqtan, kim bolsa da, árkim erkin bolýy úshin óziniń áreketiniń nátıjesine jaýap berýge de daıyn bolýy kerek. Jaýapkershilikten tártip shyǵady. Tártipti saqtaý kerek. Endeshe, demokratııa erkindik pen tártiptke, olardyń úılesimdiligine tyǵyz baılanysty. Biri bolmasa, ekinshisi joq. Olar demokratııa negizderi, ıaǵnı eki qanaty tárizdi. Demokratııanyń qýaty olardyń úılesimdiligine ǵana emes, sonymen birge, olardyń mólsherine de baılanysty. Erkindik pen tártipti úılesimdi, jáne olardy qýatty etý úshin áýeli olardyń ne ekenin, jáne ózara baılanysyn jaqsy bilýimiz kerek.
Erkindik. Erkindik erikten shyǵady. Erkindik eriktiń oryndalý múmkindigi. Al erik – jan qasıeti. Jan rýhanı bolǵandyqtan, ol áýelden sheksiz erikti. Al erkindik jannyń óziniń erkin oryndaýynyń negizgi sharty. Erkindik bolmaǵan jerde jan óz erkimen qumaryn qandyra almaı, kúızeliske túsedi. Tánge aýa qandaı qajet bolsa, janǵa da erkindik sondaı qajet. Abaı ilimine úńiletin bolsaq onyń mańyzyn jaqsy kóre alamyz. Erik pen erkindiktiń mańyzy men baılanysyn Abaı bylaı dep beredi:
Eriksiz túsken yldıdan,
Erkińmen shyqqan ór artyq.
Qorlyqpen ótken ómirden,
Kósilip jatqan kór artyq.
(«Abaı ıntsıklopedııasy, 227-bet)
Aforızm tárizdi aıtylǵan bul bir aýyz óleńniń maǵynasy óte tereń. Jeńil bolsa da, eriksiz jasalǵannan, aýyr bolsa da erkińmen jasalǵan áreket artyq. Iaǵnı, erkindik kerek. 1903 jyly Semeı jandaralynan kelip Abaı úıine tintý júrgizilgen. Óleń sol tintýden keıin jazylǵan («Abaıdyń jarııalanbaı kelgen óleńderi», 15 tamyz, 2019 j. Egemen Qazaqstan gazeti, avt. Asan Omarov). Reseı úkimeti jaǵynan eriksiz osyndaı qorlyq kórip, oǵan qosylǵan ózin qorshaǵan ortanyń zardaby danyshpan aqynǵa osyndaı aqıqatty kórsetken tárizdi. Erkindiksiz tirshilik qorlyǵy fánı ómirdiń ashy shyndyǵyn dál kórsetip, anyq jetkizýge múmkindik bergen.
Erik – jan qasıeti bolǵandyqtan, erkindik (ony qanaǵattandyrýǵa múmkindik beretindikten) adamnyń únemi umtylatyn armany. Kimge bolsa da mundaı erkindik – eń qymbat jáne eń úlken qundylyq. Sondyqtan erkindik sezimi árkimge lázzat pen baqyt sezimin beredi. Erkindik adamdy shabyttandyryp, ómirdiń tereń syrlaryn sezinýge múmkindik beredi. Shabyttanǵan istiń nátıjesi de óte joǵary – óziniń shyńyna jetip, minsiz bolady.
Qoǵamdaǵy erkindik, bostandyq, egemendik -- demokratııa kórinisteri. Sodan bolsa kerek, kóptegen adam demokratııany tek qana erkindikpen balaıdy. Biraq, ókinishke oraı, onyń ekinshi sharty, tártip umytylady. Al jalań erkindik tártip bolmasa ómirdiń barlyq qaıshylyqtaryn sheshe almaıdy. Kerisinshe, jańa qaıshylyqtar týdyrady. Búgingi kúnderi árkimniń óz erkimen áreket etip, biraq onyń jaýapkershiligine boı urmaı, qoǵamda kóptegen keleńsiz kórinisterdiń paıda bolýy osynyń bir dáleli bolsa kerek.
Erkindikten Talap, Qaırat, Jasampazdyq qýat týady. Olar Eriktiń jaqyn týystary. Bular birikse, uıyqtaǵan Oı oıanyp, adam óziniń muratyna jete alady. Bul qasıetter bolmasa adam uıyqtaǵan malmen teń. «Júrekte qaırat bolmasa, Uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek?», ne bolmasa qyryq tórtinshi sózinde «Adam balasynyń eń jamany — talapsyz» deıdi Abaı. Erkindik bolmaǵan jerde jetilý de joq. Adam jetilýdiń Evolıýtsııalyq jolynan shyǵyp qalady. Sondyqtan ómiri uzaq, bilimdi, baqytty bolýy úshin adam erkindikke umtylyp, janyn pıda etetin túrli áreketterge barady. Revolıýtsııa, ne bolmasa túrli tóńkerister osyndaı joǵary sezimnen týatyn kórinister. Adamdar túrli narazylyqtar men kóterilister arqyly erkindikke jol ashady. Demokratııa ornaıdy. Adamdar bostandyq alyp, jan kúızelisinen arylyp, rýhanı jetilýge múmkindik alady.
Shyn máninde, erkindik alǵan soń qoǵam tek jetilip, adamdar baqyt qushaǵyna bólenýleri kerek edi. Al is júzinde kerisinshe. Adamzat tarıhy múlde basqany kórsetedi – erkindik alǵannan keıin alǵashqy qýanysh-shattyq zorlyqqa ulasady, erkindik alǵan qoǵam is júzinde órleý emes, kerisinshe quldyraý jolyna túsedi. Qalyptasqan tirshilik buzylyp, ómirdiń bereketi ketip, adamdar azapqa túsedi. Adamzat tarıhynda mundaı kórinister óte kóp. Qarapaıym kózben qaraǵanda bul túsiniksiz jaǵdaı.
Ne sebepten erkindikke qol jetkizgen soń qoǵam órleýdiń ornyna, kerisinshe, quldyraý jolyna túsedi? Abaı ilimi boıynsha osy suraqtyń jaýabyna keleıik.
Erkindik alǵan eldiń birden túzelmeı, kúızeliske ushyraý sebebi – tán qumarynyń jan qumaryn jeńip ketýinde. Onyń da sebebi bar. Abaı qyryq úshinshi sózinde «... báriniń de ólsheýi bar. Ólsheýinen asyrsa, boǵy shyǵady» degen. Júgensiz at tárizdi, tán qumaryna berilgen Erik neniń bolsa da ólsheýinen asyryp, «boǵyn» shyǵarady. Revolıýtsııadan keıin burynǵy tártip quldyrap, erik pen tártiptiń úılesimdiligi buzylady, demokratııa quldyraıdy. Revlıýtsııa burynǵy qalyptasqan tártipti osylaı joıady. Sol kezde erik árneniń ólsheýin bilmeı, sheginen shyǵady. Erikti tán qumary bıleıdi. Tán erkindigi bılegen adamdar jaýapkershilikti umytyp, tártipti buzady. Osylaı qoǵam kúızeliske ushyrap, quldyraý jolyna túsedi. Buǵan elimizdiń egemendik alǵannan keıingi jaǵdaıy dálel. Tártip álsirep, adamdar maskúnemdikke, qarta oıyny, oıyn-saýyq tárizdi bos áýreshilikke salynyp ketti. Qatań tártip bolmaǵan jerde júgensiz Erik demokratııa prıntsıpterin buzyp, osylaı ómirdi birqalypty joldan shyǵaryp, óziniń zııanyn tıgizedi.
Erkindik – adamnyń jetilý jolyndaǵy quraly ǵana. Durys qoldanǵanda – úlken paıdaly, al burys qoldanǵanda – tek qana zııandy.
Sonymen, erkindik alǵan júgensiz nápsi osyndaı. Belgili bir ortaq ıdeologııa tártipti bir deńgeıde qalyptastyra almaǵanda, nadandyq qursaýyndaǵy jan tándi basqara almaıdy. Tán qumary, ıaǵnı nápsi jeńip, qoǵam órkenıet jolynan shyǵyp ketedi.
Ne sebepten tán qumary jan qumaryn jeńip ketedi? Endi osy suraqtyń mańyna keleıik.
Abaı ilimi boıynsha, onyń sebebi – adamdar ózderiniń rýhanı bilmestiginen, jan qumaryn umytyp, dúnıeniń jarqylyna qyzyǵyp, tán qumaryna berilip ketedi. Osylaı jan qumaryn tán qumary jeńedi.
Adam erkindik alǵan soń, óziniń jan qumaryn tán arqyly alýǵa umtylady. Osylaı tán qumarynyń yqpalyna túsip qalady. Jan qumary uzaq ómir súrýge, qorshaǵan ortany tolyǵyraq bilýge, tirshiliktiń túrli qyzyǵyna umtylady. Biraq, fánı álem yqpalyndaǵy adam ózin jan emes, tán retinde sezinedi. Sheksiz tán qumaryn qanaǵattandyrý órkenıettiń materıaldyq qundylyǵyn jetildirýge májbúr etedi. Óziniń qumaryn zattan izdegen jan bul ómirde adamǵa tynyshtyq bermeıdi. Osylaı adamzat ertede Amerıkany ashyp, búgingi kúnge deıin kosmos keńistigin sharlap, áli de tynyshtyq tappaı júr. Biraq, óziniń janyn, ishki dúnıesin umytty, ony sezine almaıdy.
Qoryta kelgende, jan óziniń qumaryn tán arqyly qandyrǵysy keledi. Sana deńgeıi áli tómen bolǵandyqtan, adam óziniń jan ekenin umytyp, ózin tánmen balaı bastaıdy. Osylaı adamdar, sonymen birge búkil qoǵam, fánı dúnıeniń yqpalyna túsip qalady. Al zattyq dúnıeniń qasıeti bizge málim. Zattyq dúnıeniń qasıeti – ýaqytsha, nadandyqqa toly jáne qysqa ómir. Osylaı adamdy tán qumary bılep, búkil qoǵam zattyq dúnıeniń yqpalymen tártip joıylyp, onyń ornyna beıberekettik, haos ornaıdy. Erkindikti jan qumary úshin durys paıdalanbaı, tán qumary úshin qoldanǵanda osylaı erkindik óziniń keri nátıjesin beredi. Jan erkindigi tán qumaryn qozdyryp, nápsiqumarlyqqa aınalady. Tán qumaryna berilgen adamdar ólsheýsiz baılyqqa, ataq-dańq, mansapqa umtylady. Bulardy Abaı «jarym adam» dep ataǵany belgili. Olar demokratııalyq qundylyqtardy elemeıdi, eshqandaı ozbyrlyq pen ádiletsizdikten taıynbaıdy. Tán qumary jan qumaryn tunshyqtyryp, adam erkindigi shektelip, órkenıet quldyraı bastaıdy. Tártip joıylyp, erkindik anarhııaǵa aınalady. Óziniń alǵashqy máninen aıyrylǵan erkindik anarhııany osylaı týdyrady.
Jaýapkershilik nemese tártip. Qatań tártip – qoǵamdy rettep, júıeleý joly. Áýeli tártiptiń negizi qaıda jatqanyna keleıik. Abaı qyryq úshinshi sózinde «Ishpek, jemek, kımek, kúlmek, kóńil kótermek, ushpaq, súımek, mal jımaq, mansap izdemek, aılaly bolmaq, aldanbastyq – bul nárselerdiń báriniń de ólsheýi bar. Ólsheýinen asyrsa, boǵy shyǵady» deıdi. Iaǵnı, Abaı ilimi boıynsha tártip degenimiz – árneniń ólsheýin, onyń jaýapkershiligin bilý. Árbir qubylystyń, árbir amal-sharanyń ólsheýi bar. Ólsheýinen assa – boǵy shyǵady, ıaǵnı tártip buzylyp, ol paıdalydan zııandy bolyp ketedi. Árneniń ólsheýin bilip, ólsheýden asyrmaýdyń ózi úlken óner.
Al ol ólsheý qaıda jatyr, ony qalaı bilýge bolady? Ol ólsheý – jan qumary men tán qumarynyń úılesimdiliginde jatyr. Ol úlesimdiliktiń eki tiregi bar.
Birinshisi, uıat. Uıat júrekten shyǵatyn rýhanı qubylys. Abaı «ımany bar adamnyń uıaty bar» deıdi. Ar-uıaty bar adam úshin árneniń ólsheýin, jaýapkershiligin bilý qıyn emes. Ar-uıat adamnyń tártipti saqtaıtyn ishki tiregi bolyp tabylady. Uıaty bar adamǵa eshqandaı syrtqy tártip, zańdylyqtyń qajeti de joq. Onyń barlyq is-árketin ımany, ıaǵnı uıaty basqarady. Qatań tártip – mundaı adamnyń boıyna bitken qadirli qasıet. Rýhanı jańǵyrý barysynda ar-uıat shyńdalyp, ómirdiń túpki maqsatyna jetkizedi.
Ekinshisi, ulttyq salt-dástúr, moraldyq-Etıkalyq qaǵıdalar, zań júıesi, nemese, adam quqyǵyn qorǵaıtyn memlekettik organdar. Qoǵam qaǵıdalary adamnyń tártipti saqtaıtyn syrtqy tiregi. Bulardyń jetilý deńgeıine baılanysty tártiptiń saqtalý dárejesi de ártúrli. Tártipti moıyndamaı, erkin ómir súrgisi keletin adamdar kóbine zańdy buzyp, jazalanady. Munyń dálelin demokratııasy jetilgen memleketterden kóre alamyz. Mysaly, AQSh órkenıetti el bolǵanymen túrmede otyrǵandar mólsheri adam sanyna shaqqanda óte joǵary.
Zań buzýshylardy azaıtý joly adamnyń ishki tiregin, ıaǵnı rýhanı bolmysyn kóterý kerek. Sonda erkindik pen tártip óz sheńberinde jáne úılesimdi bolady. Demokratııanyń eki qanaty bolǵandyqtan, olardyń biri bolmasa – ekinshisi de joq. Bul ekeýi úılesimdi bolǵanda ǵana qoǵam baı, al adamdar erkin, baqytty sezinedi. Qoǵamdaǵy tártipti saqtaý ádisi men onyń deńgeıi ýaqyt pen saıası-áleýmettik jaǵdaıǵa baılanysty qubylmaly. Qazaqtyń «Elý jylda el jańa» deıtin danaly sózi osyny bildirse kerek.
Tártip ornatýdyń sharty bar. Ol shart – tán qumaryn jan qumary bıleýi. Tán qumaryn shekteý kerek. Rýhanı deńgeıi tómen qoǵamda tán qumaryn tek qana qatań tártip arqyly shekteýge bolady. Bul totalıtarızm. Búgingi ǵylymı-tehnıkalyq órkenıet kúsh alyp, jan qumary tómendegen zamanda totalıtarlyq memleketterdiń kóbeıýi osynyń kórinisi. Sebebi, bizdiń zamanymyzda órkenıettiń rýhanı jaǵy tómendep ketti. Rýhanı deńgeıi joǵary bolyp, jan qumary tolyq qanaǵat tapqan qoǵamdarda tártiptiń deńgeıi de joǵary bolady.
Tártip pen eriktiń ózara baılanysy. Jan qumary ǵana emes, tán qumary úshin de erkindik kerek. Adam óziniń barlyq qalaý-nıetterin óziniń erkimen qanaǵattandyrýy kerek. Abaı eriksiz jasalǵan áreket adamǵa qýanysh bere almaıtynyn aıtady. Erkindik bolmasa adamnyń eshbir armany tolyq oryndalmaı, ol baqytsyz bolady. Erkindik adamǵa baqytty ómir súrýge múmkindik beredi. Al erkindikti qorǵaıtyn – qoǵam. Qoǵam zań arqyly, ıaǵnı tártip arqyly erkindikti qorǵaıdy. Zańdylyq bolmasa eldiń berekesi ketip, qoǵamda eshqandaı úılesimdilik bolmaıdy. Sondyqtan qoǵamǵa tártip kerek.
Biraq, jalań tártip qoǵamǵa tynyshtyq ákelgenimen, ol adam erkin shekteıdi. Sondyqtan qatań tártipti árkim unata bermeıdi. Osylaı erkindik adamdarǵa kerek bolsa, al tártip qoǵamǵa kerek ekenin kóremiz. Bul jaǵdaı adam men qoǵamnyń, ıaǵnı erik pen tártiptiń arasynda qaıshylyq týdyrady. Sanasy tán deńgeıinen aspaǵan adam ómirdiń qyzyǵyn sheksiz kórgisi keledi, Sondyqtan ol tártipti umytyp, sheksiz erkindikke umtylady. Ómirdiń jaltyraǵy adamdy qoǵamǵa qarsy qoıyp, kinárátti ister jasaýǵa ıtermeleıdi. Bul qoǵamnyń tynyshtyǵyn buzady.
Biraq, joǵary maqsatqa umtylǵan adam óziniń tabıǵı bolmysyn shekteý úshin belgili bir tártip úlgileri kerek ekenin túsinedi. Tártipti saqtap, nápsisin tejeı biletin bolsa, onda onyń ómiri qoǵammen úılesimdi bolady.
«Nurly aspanǵa tyrysyp óskensiń sen» óleńinde Abaı bul ómirdiń ótkinshi ekenin túsindirip, adamdy úılesimdi ómirge bylaı dep shaqyrady:
Adamzat – búgin adam, erteń topyraq,
Búgingi ómir jarqyldap aldar biraq.
Erteń óziń qaıdasyń, bilemisiń,
Ólmek úshin týǵansyń, oıla, shyraq.
Búgingi jarqyldap aldaıtyn ómirden basqa, alda máńgilikti ómir kútip tur. Soǵan daıyndalý kerek. Iaǵnı, bul ómir úılesimdi bolý kerek. Búgingi ómirdiń jarqylyna aldanba, deıdi Abaı. Biraq bul aqıqatty kópshilik túsine bermeı, ózinshe áreket etedi. Osylaı qoǵam men adamnyń arasynda qaıshylyqtar paıda bolady. Bul qaıshylyqtardy sheshý úshin qoǵam belgili bir tártip júıesin qabyldaýy kerek. Tártiptiń mańyzyn Abaı otyz jetinshi sózinde bylaı dep beredi:
Sokratqa ý ishkizgen, Ioanna Arkti otqa órtegen, Ǵaısany darǵa asqan, paıǵambarymyzdy túıeniń jemtigine kómgen kim? Ol – kóp, endeshe kópte aqyl joq. Ebin tap ta, jónge sal.
Pendeni tártip arqyly ǵana jónge salýǵa bolady. Tártip adam ómirin rettep, rýhanı jetilýine múmkindik beredi. Zańdylyq adamdy kinárátti isterge jibermeı, jónge salyp ustaıtyn qoǵamnyń garanty bolýǵa tıisti. Sonda erkindik tártippen úılesimge kelip, qoǵamda tynyshtyq ornaıdy.
Osylaı, tártip joǵary maqsat úshin qoldanǵanda adamnyń jetilýine, al erkindikti tunshyqtyrý úshin qoldanǵanda qanaý quralyna aınalyp ketetinin kóremiz.
Dosym OMAROV,
Abaıtanýshy, teolog-ǵalym
