ABAI KÓRSETKEN RÝHANI BILIM QANDAI?
Árbir jan Allanyń bir bóligi bolǵandyqtan, onyń tolyq erki men qalaýy bar. Bul tulǵalyq qasıetter. Jan sheksiz bolǵandyqtan, onyń qalaýy men erki de sheksiz, sondyqtan, sheksiz jandardyń yqpalymen sheksiz kóp ómir kórinisteri bar. Bireýler Allanyń jolynda bolyp, rýhanı ómir súrgisi keledi. Al bireýler Allanyń kómeginsiz ózderi qanaǵat tapqysy keledi. Sol úshin materıaldyq álem jaratylǵan.
Alla taǵala álemdi ǵana emes, onyń ómir súrý zańdylyqtaryn da berdi. Adasqan jandar zattyq álem zańdylyǵymen ómir súrip, ózeriniń nápsilerin tolyq qanaǵattandyrǵan soń, bul álemniń jalǵan ekenin túsinip, Abaısha aıtqanda «Súıengen, sengen dáýren jalǵan bolsa, jalǵany joq bir Táńirim keńshilik qyl» degen sheshimge keledi. Osylaı ol Túp Iege qaıtýǵa bet burady. Zattyq álem, mine, sol úshin jaratylǵan. Din degenimiz - zattyq álemdi rýhanı jetilý úshin paıdalaný joly men ádisteri. Jalpy keń aýqymda qarastyratyn bolsaq, ómirdiń ózi din kórinisi bolyp tabylady. Alla taǵala din arqyly, ıaǵnı ómir arqyly adasqan jandy Ózine qaıtaryp alady.
Abaıdyń «Ómir joly – tar soqpaq, bir ıgen jaq» degen tereń ǵıbratty sózin túsiný úshin ómirdiń jalpy zańdylyqtaryna úńilip kórelik.
Ómir zańdylyqtaryn túsiný úshin áýeli rýhanı bilim kerek. Rýhanı bilimniń ne ekenin Abaı otyz segizinshi qara sózinde bylaı dep anyqtap jazady:
«Qashan bir bala ǵylym, bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ǵana onyń aty adam bolady. Sonan soń ǵana Alla Taǵalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dúnıeni tanymaqtyq, óz adamdyǵyn buzbaı ǵana jálib mánfaǵat dáfǵy muzarratlarny (paıdaly jáne zalaldy isterdi) aıyrmaqlyq sekildi ǵylym-bilimdi úırense, biler dep úmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eń bolmasa shala».
Abaı áýeli adamdyqtyń shartyn aıtady. Ol – ǵylym, bilimdi mahabbatpen kókserlik eken. Mahabbatpen kóksegen kezde ǵana ǵylym-bilim júrekke uıalap, túısikke jetedi. Ol qandaı ǵylym-bilim? Árıne, rýhanı ǵylym-bilim. Muny Alla taǵalamen baılanystyryp turǵan ekinshi joldan kóremiz. Allamen baılanysqan bilim rýhanı bolyp, al tek qana dúnıemen baılanysqan bilim materıaldyq bilim bolyp tabylady.
Abaı ataǵan jan qumary bilmekke qumarlyq bolsa, ol qumarlyq Alla taǵalany bilmekke qumarlyq bolsa kerek. Sebebi, jan rýhanı bolǵandyqtan, árıne, onyń qumarlyǵy da rýhanı bolýy qısynǵa kelip tur. Sóıtip Abaı bul jerde de adam bolýdyń birinshi sharty ımandy bolyp, rýhanı ǵylym-bilimge umtylý kerek ekenin eskertken.
Bala tárbıesiniń tabysty bolýy ımanǵa baılanysty. Eger ıman bolmasa bári bos, eń bolmasa onyń nátıjesi shala. Abaı osylaı bilimdi qabyldaý shartyn beredi. Sonan keıin qandaı bilim berý kerek ekenin aıtyp otyr. Ol bilim bolmystyń tómendegideı tórt negizi eken. Abaı bolmystyń mynandaı negizderin kórsetedi. Birinshisi, Alla Taǵalany tanymaqtyq, bul – Alla Taǵalanyń jasampaz, jaratýshylyq sıpatyn taný. Ekinshi, ózin tanymaqtyq, bul – adamnyń óz bolmysyn, ıaǵnı ózin-ózi jáne basqa da jan ıelerin taný. Úshinshi, dúnıeni tanymaqtyq, bul – qorshaǵan ortany, búkil tabıǵatty taný. Tórtinshi, óz adamdyǵyn buzbaıtyn paıdaly jáne zalaldy isterdi aıyrmaqlyq, bul – is-árekettiń mán-mánisin, ony qalaı jáne ne úshin jasaýdy taný. Sonymen Abaı tómendegideı Bolmystyń, ıaǵnı Absolıýttiń negizderin beredi:
- Jaratýshy (Alla Taǵala sıpaty).
- Jan ıeleri.
- Qorshaǵan tabıǵat (jaratylys).
- Is-áreket.
Bulardyń alǵashqy ekeýi Bolmystyń rýhanı bóligin taný bolsa, sońǵy ekeýi materıaldyq bóligin taný bolady. Búkil Bolmystyń negizi rýh bolǵandyqtan, olardy birinen birin bólmeı, tutas qarastyrǵanda, rýhanı bilim bolyp tabylady.
Bolmys kórinisterin osylaı júıelep, bólikterge bólý Arıstotel men ál-Farabı murasynda, sondaı-aq, ál-Ǵazalı sııaqty sýfızm klassıkterinde de bar. Dinı bilim, ıaǵnı rýhanı tanym óziniń keń maǵynasynda Bolmysty tolyq qamtıtynyn olar jaqsy bilgen.
Rýhanı bilimdi ıgerý úshin onyń mańyzy men ne ekenin, paıdaly bilim men paıdasyz aqparatty aıyra bilip, jáne ony qaıdan, qalaı alý keregin jaqsy bilý kerek. Rýhanı bilimmen ómirdiń túpki maqsatyn ashyp, ózimizdiń kim ekenimizdi, qaıdan kelip, qalaı paıda bolǵanymyzdy, ólgen soń qaıda baratynymyzdy bilemiz. Árkimdi tolǵandyratyn ómirdiń bul mańyzdy suraqtaryn Shákárim óziniń «Týra jolda qaıǵy turmas» óleńinde bylaı dep beredi:
Shyndy bilmek oılasań sen,
Aldymenen jandy bil.
Eń kerekti úsh suraqpen,
Jan qulaǵyn qoı burap.
«Keldim qaıdan? Qaıtse paıdam?
Ólgennen soń ne bolam?
«Men» degen - jan, aqyl - aınam,
Joǵala ma sol shyn-aq».
Rýhanı bilim arqyly ózimizdiń tán emes, bilimge toly lázzatqa bólengen máńgilikti jan ekenimizdi jáne Allamen baılanysymyzdy túsinemiz. Eger bul álemniń turaqsyzdyǵyn, bizdiń úıimiz emes, ómirdiń arǵy jaǵyna ótýge berilgen keme ekenin túsinsek, onda ózimizdiiń máńgilikti úıimizge, Túp Iege qaıtýǵa bet buramyz. Sonda qorshaǵan orta, sonymen birge denemiz bul ómir ózenin kesip ótetin keme ekenin bilemiz.
Kemeni durys paıdalanyp, bul sheksiz ómir ózenin kesip ótý úshin áýeli onyń qurylysyn jaqsy bilip, jasalǵan materıaldardy qaıdan alýǵa bolatynyn bilý kerek. Iaǵnı, biz materıaldyq álemniń bólikterin, olardyń qasıetterin, qalaı paıda bolýy men qaınar kózin bilýimiz kerek. Sonda ǵana Allanyń bergen kemesin ózimizge berilgen maqsatta ýaqyt yqpalymen durys paıdalana alamyz.
Biz árekettiń ne ekenin, onyń mańyzyn túsinip, zaman talabymen ony durys paıdalana bilýimiz kerek. Iaǵnı, qandaı árekettiń paıdaly, al qandaı árekettiń paıdasyz ekenin bilý kerek.
Materıaldyq álemniń, ıaǵnı fánı ómirdiń róli men onyń maqsatyn túsingende ǵana ony jetilý jolynda óz dárejesinde qoldanýǵa múmkindik týady. Sondyqtan, sheksiz materıaldyq álemdi jaqsy túsinip, onyń zańdylyǵyn jaqsy bilýge umtylamyz. Rýhanı álem únemi ózine tartyp turady. Onyń sebebin bilý úshin Onyń qasıetterin, Bolmystaǵy alatyn orny týraly túsinigimiz bolý kerek.
Bolmys týraly osyndaı tolyq bilim bolǵanda ǵana kememiz sheksiz materıaldyq álemdi kesip óte alady. Rýhanı bilim fánı ómirdiń beıbereket tolqyndaryn kememizdiń júrisine durys paıdalanyp, maqsatymyzǵa jetýge múmkindik beredi. Sý tolqynyn paıdalana bilýge baılanysty onyń paıdasy, ne bolmasa zııany bolady. Sý shańǵysymnen júzetin sportshy óziniń qozǵalysynda tolqyndy paıdalanady. Tolqyn úlken jáne kúshti bolǵan saıyn, onyń jyldamdyǵy da arta túsedi. Eger tolqyndy durys paıdalana almasa, ol sýǵa qulaıdy. Rýhanı joldaǵy adam da ómirdiń sheksiz shyrǵalańdaryn durys paıdalana alǵanda ǵana óziniń maqsatyna jete alady.
Kúndelikti kóretin jaqsy men jaman, qýanysh pen qaıǵy fánı ómirdiń tolqyndary. Olardyń sebebi men saldaryn jaqsy túsinip, durys qabyldaı bilý kerek. Qandaı qubylys bolsa da, belgili bir zańdylyqtyń aıasynda. Sol zańdylyqtardy túsinip, ómir tolqynyn jetilý jolynda paıdalana bilgende ǵana kememiz alǵa jyljı alady. Eger olaı jasaı almasaq, rýhanı jolda ǵana emes, kúndelikti ómirdiń ózinde de úlken qıynshylyqtar týyp, maqsatqa jetpek túgili, ómirdi durys ótkize almaı zardap shegemiz. Kememiz sýǵa batyp, túpki maqsattan aıyrylyp qalamyz. Ómir tolqyndary onyń barlyq talpynysyn talqandap, qasiretke batyrady. Kópshilik adamdardyń ómiri osyndaı.
Dosym OMAROV,
abaıtanýshy, teolog
