Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan

Qasym-Jomart Toqaev
Qazaqstan Respýblıkasynyń prezıdenti

Bıyl Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna 175 jyl tolady. Halqymyzdyń uly perzentiniń mereıtoıyn laıyqty atap ótý úshin arnaıy qurylǵan komıssııa daıyndyq jumystaryn bastap ketti. Memleket kóleminde jáne halyqaralyq deńgeıde aýqymdy is-sharalar uıymdastyrý josparlanyp otyr. Biraq munyń bári toı toılaý úshin emes, oı-órisimizdi keńeıtip, rýhanı turǵydan damýymyz úshin ótkizilmek.

Abaı Qunanbaıuly ǵulama, oıshyl, aqyn, aǵartýshy, ulttyń jańa ádebıetiniń negizin qalaýshy, aýdarmashy, kompozıtor retinde el tarıhynda óshpes iz qaldyrǵany sózsiz. Onyń óleńderi men qara sózderinde ult bolmysy, bitimi, turmysy, tirshiligi, dúnıetanymy, minezi, jany, dini, dili, tili, rýhy kórinis taýyp, keıin Abaı álemi degen biregeı qubylys retinde baǵalandy.

Ótken jyly Abaıdyń shyǵarmalarynan úzindi oqý Estafetasy ótti. Láılim atty oqýshy qyz usynǵan bul eldik sharaǵa men de qatysyp, qoldaý kórsettim. Mektep oqýshylarynan el azamattaryna, tipti, álemdik deńgeıdegi tanymal tulǵalarǵa deıin zor qyzyǵýshylyq tanytyp, lezde ilip áketken bul bastama birneshe aıǵa ulasty.

Sonyń arqasynda búkil Qazaqstan Abaı murasyn taǵy bir zerdelep shyqty. Bul – Abaıǵa degen qurmet ári urpaqty tárbıeleýdiń tıimdi tásili. Abaı jyrlaryn oqý chellendji bıyl, aqyn mereıtoıy tusynda jańasha jandanady dep senemin.

Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda qoǵamdyq sanany qaıta túletýdiń mańyzdylyǵy týraly aıtty. Ulttyq sanany saqtaý jáne ony zaman talabyna beıimdeý memlekettik mańyzy bar máselege aınaldy. Óıtkeni sanany jańǵyrtý arqyly HHI ǵasyrda elimizdiń tyń serpinmen damýyna jol ashamyz.

Osy oraıda Abaı murasynyń tıgizer paıdasy zor dep esepteımin. Uly aqynnyń shyǵarmalary búgin de ózektiligin joǵaltqan joq. Abaıdyń oı-tujyrymdary barshamyzǵa qashanda rýhanı azyq bola alady.

Sondyqtan ultymyzdy jańǵyrtý isinde onyń eńbekterin basshylyqqa alyp, utymdy paıdalaný jaıyn taǵy bir márte oı eleginen ótkizgen jón.

Men bul maqalada Abaı sóziniń búgingi zamanymyz úshin kókeıkestiligi, aqyn shyǵarmalarynan halqymyz qandaı taǵylym alýǵa tıis ekendigi jóninde jurtshylyqpen oı bóliskim keledi.

Ulttyq bolmystyń úlgisi

Jańǵyrý – ótkennen qol úzip, tek jańa qundylyqtarǵa jol ashý degen sóz emes.

Shyn máninde, bul – ulttyq muralarymyzdy búgingi oń úrdistermen úılestire damytýdy kózdeıtin qubylys. Bul rette, biz Abaıdy aınalyp óte almaımyz. Sebebi, uly oıshyl osydan bir ǵasyrdan astam ýaqyt buryn ultty jańǵyrýǵa, jańarýǵa, jańa ómirge beıim bolýǵa shaqyrǵan.

Elbasymyzdyń: «Zamanalar aýysyp, dúnıe dıdary ózgerse de, halqymyzdyń Abaıǵa kóńili aınymaıdy, qaıta ýaqyt ótken saıyn onyń ulylyǵynyń tyń qyrlaryn ashyp, jańa syrlaryna qanyǵa túsedi. Abaı óziniń týǵan halqymen máńgi-baqı birge jasaıdy, ǵasyrlar boıy qazaq elin, qazaǵyn bıikterge, asqar asýlarǵa shaqyra beredi», – degen ónegeli sózi aqyn murasynyń máńgilik ósıet retinde baǵalanatynyn aıqyn ańǵartady.

Abaıdyń shyǵarmalaryna zer salsaq, onyń únemi eldiń alǵa jyljýyna, ósip-órkendeýine shyn nıetimen tileýles bolǵanyn, osy ıdeıany barynsha dáriptegenin baıqaımyz. Al, ilgerileýdiń negizi bilim men ǵylymda ekenin anyq bilemiz. Abaı qazaqtyń damylsyz oqyp-úırengenin bar jan-tánimen qalady. «Ǵylym tappaı maqtanba» dep, bilimdi ıgermeıinshe, bıikterdiń baǵyna qoımaıtynyn aıtty. Ol «Biz ǵylymdy satyp mal izdemek emespiz», – dep tujyrymdap, kerisinshe, el dáýletti bolýy úshin ǵylymdy ıgerý kerektigine nazar aýdardy. Uly Abaıdyń «Paıda oılama, ar oıla, Talap qyl artyq bilýge» degen ónegeli ósıetin de osy turǵydan uǵynýymyz qajet.

Bul tujyrymdar qazir de asa ózekti. Tipti burynǵydan da zor mańyzǵa ıe bolyp otyr. Sebebi, HHI ǵasyrdaǵy ǵylymnyń maqsaty bıikke umtylý, alysqa qulash sermeý ekenin kórip otyrmyz.

Al, bizdiń mindetimiz – osy ilgeri kóshke ilesip qana qoımaı, aldyńǵy qatardan oryn alý. Ol úshin, eń aldymen, bilim berý salasyn zamanǵa saı damytýymyz kerek. Sol maqsatta aýqymdy jumystar atqarylǵanymen, otandyq bilim berý isinde áli de olqy tustar bar. Ony jetildirý joldaryn saılaý aldyndaǵy baǵdarlamamda jáne ótken jylǵy tamyz konferentsııasynda naqty atap kórsettim.

«Pedagog mártebesi týraly» zańnyń qabyldanýy – osy baǵyttaǵy ıgi bastamalardyń biri. Bul – sapaly bilim berý isin jetildirýge arnalǵan qadam. Jalpy, kez-kelgen qoǵamda ustazdyń orny bólek. Muǵalimder bilimdi ári sanaly urpaq tárbıeleý isinde asa mańyzdy ról atqarady. Ustazǵa qurmet kórsetip, qadirleý – bárimizdiń mindetimiz. Sondyqtan memleket muǵalim mamandyǵynyń mártebesin kóterip, alańsyz jumys isteýine jaǵdaı jasaýy kerek.

Abaı aıryqsha dáriptegen ıgilikti istiń biri – til úırený. Aqyn jıyrma besinshi qara sózinde ózge tildiń adamǵa ne beretinine toqtalyp: «Árbireýdiń tilin, ónerin bilgen kisi onymenen birdeılik daǵýasyna kiredi, asa arsyzdana jalynbaıdy», – deıdi.

Demek, ózimizden ozyq turǵan jurtpen deńgeıles bolý úshin de onyń tilin meńgerýdiń mańyzy zor.

Al qazirgideı jańa tarıhı jaǵdaıda bárimiz ana tilimizdiń damýy men dáriptelýine nazar aýdaryp, onyń mártebesin arttyrýymyz kerek. Sonymen qatar, aǵylshyn tilin úırenýge de basymdyq berý qajet. Jastarymyz neǵurlym kóp tildi meńgerse, soǵurlym múmkindigi keńeıedi. Biraq olardyń ana tilin bilýine basa mán bergen jón. Óskeleń urpaq, Abaı aıtqandaı, ǵylymdy tolyq ıgerse, óz tilin qurmettese ári shyn máninde polıglot bolsa, ultymyzǵa tek ıgilik ákeleri sózsiz.

Qazir álem kún saıyn emes, saǵat saıyn ózgerýde. Barlyq salada jańa mindetter men tyń talaptar qoıylýda. Ǵylymdaǵy jańalyqtar adamdy alǵa jeteleıdi. Aqyl-oımen ǵana ozatyn kezeń keldi. Zaman kóshine ilesip, ilgeri jyljý úshin biz sananyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etýimiz kerek. Bul qadam órkenıettiń ozyq tustaryn ulttyq múddemen úılestire bilýdi talap etedi. Mundaı kezde ózimizdiń taptaýryn, jadaǵaı ádetterimizden bas tartýymyz qajet.

Abaıdyń keıbir qareketterge kóńili tolmaı, «Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi, Ótirik pen ósekti júndeı sabap» dep únemi synı kózben qaraýynyń sebebi osynda.

Aqyn el-jurtyn túrli ónerdi ıgerýge úgittedi. Sonyń bári ýaqyttyń talaby ekenin ol anyq ańǵaryp, ultyna erterek ún qatty. Tipti qazir aıtyp júrgen ıntellektýaldy ult qalyptastyrý ıdeıasy Abaıdan bastaý aldy deýge bolady. Uly oıshyl ár sózimen ulttyń óresin ósirýdi kózdedi.

Sondyqtan Abaıdy tereń tanýǵa basa mán bergenimiz jón. Abaıdy taný – adamnyń ózin-ózi tanýy. Adamnyń ózin-ózi tanýy jáne únemi damyp otyrýy, ǵylymǵa, bilimge basymdyq berýi – kemeldiktiń kórinisi. Intellektýaldy ult degenimiz de – osy. Osyǵan oraı, Abaı sózi urpaqtyń baǵyt alatyn temirqazyǵyna aınalýy qajet.

Abaı qazaqtyń ár balasyn ultjandy azamat etip tárbıeleýge shaqyrdy. Onyń murasy – parasatty patrıotızmniń mektebi, eldikti qadirleýdiń negizi. Sondyqtan, azamattarymyzdyń kózi ashyq bolsyn desek, Abaıdy oqýdan, aqyn óleńin jattaýdan jalyqpaǵan jón.

Biz eldi, ultty Abaısha súıýdi úırenýimiz kerek. Uly aqyn ultynyń kemshiligin qatty synasa da, tek bir ǵana oıdy – qazaǵyn, halqyn tórge jeteleýdi maqsat tutty.

Abaıdyń mol murasy qazaq ultynyń jańa sapasyn qalyptastyrýǵa qyzmet etedi. Onyń shyǵarmalaryndaǵy oı-tujyrymdar árbir jastyń boıynda halqyna, eli men jerine degen patrıottyq sezimdi ornyqtyrady. Sondyqtan hakim Abaı eńbekteriniń nárin óskeleń urpaqtyń sanasyna sińirý jáne ómirlik azyǵyna aınaldyrý – ultty jańǵyrtýǵa jol ashatyn mańyzdy qadamnyń biri.

Memleket isiniń múddelesi

Biz egemen el retinde ósip-órkendeýimiz úshin memlekettiligimizdi nyǵaıtýymyz kerek.

Zań ústemdigin jáne qoǵamdyq tártipti saqtaý barshaǵa ortaq mindet ekenin uǵynǵan jón. Halyqtyń bılikke degen qurmeti bolmasa – eldigimizge syn. Sondyqtan azamattarǵa, ásirese, jastarǵa memleketti syılaýdyń mán-mańyzyn túsindirý qajet. Osy rette taǵy da Abaıdyń murasyna zeıin qoıǵan abzal.

Uly aqyn óziniń shyǵarmalarynda eldik muratty asqaqtatyp, ult birligin bıiktetti.

Ol ádiletti qoǵam qurý ıdeıasyn kótergen. Demek, Abaıdyń kózqarastary HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan qoǵamy jáne onyń bereke-birligi úshin asa qundy. Hakim Abaıdyń ustanymdary órkenıetti memleket qaǵıdalarymen úndesedi. Zań ústemdigi, bıliktiń ashyqtyǵy men halyq aldynda esep berýi joǵary deńgeıde bolyp, memleket isine azamattyq qoǵam ókilderi belsene aralasqan jaǵdaıda ǵana ádilettilik berik ornyǵady.

Meniń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» atty tujyrymdamam dál osy ádiletti qoǵam ıdeıasyn damytý maqsatymen usynyldy. Bılik pen qoǵam arasyndaǵy syndarly dıalog memleketke degen senimdi nyǵaıta túsedi. Úkimet músheleri, sonyń ishinde mınıstrler men ákimder memlekettik jáne qoǵamdyq mańyzy bar máselelerge qatysty sheshim qabyldaǵan kezde azamattardyń usynystary men tilekterin eskerýi kerek. Muny Abaı meńzegen ádiletti qoǵam qalyptastyrýdyń birden-bir sharty dep bilemin.

Uly aqyn «Keleli keńes joǵaldy, El sybyrdy qolǵa aldy» degendi beker aıtqan joq. Elge bılik júrgizetinderge jurttyń kóńili tolmaıtynyn da ańǵartady.

«Sybyrdan basqa syry joq, Sharýaǵa qyry joq» zamandastarymyz kóbeımes úshin bılik halyqqa árdaıym qulaq túrip otyrǵany jón. Memleket pen qoǵam ókilderi túıtkildi máselelerdi birge talqylap, sheshimin tabý maqsatynda Ulttyq qoǵamdyq senim keńesin qurdyq. Keńes formaldy sıpat alyp ketpeýi úshin onyń múshelerimen arnaıy kezdesip, jumysyn jiti qadaǵalap otyrmyn.

Abaı shyǵarmalarynda merıtokratııa máselesine de aıryqsha mán berilgen. Ol adamdy mártebesine qaraı emes, talaby men eńbegine qarap baǵalaǵan. Uly aqyn qazaq jastaryna jón-joba kórsetip, baǵyt-baǵdar bergen.

Qazir Qazaqstanda saıası jańǵyrý úderisi júrip jatyr. Elbasynyń qoldaýymen bılikke basshylardyń jańa býyny kele bastady. Soǵan qaramastan, elimizde túbegeıli saıası ózgeris kerek degen oılar da jıi aıtylyp jatady. Biraq bul másele boıynsha ulttyq mámilege kelýdiń, memleket múmkindikterin shynaıy baǵalaýdyń jáne júktelgen mindetke jaýapkershilikpen qaraýdyń mańyzy zor.

Ózgeris dep baıbalam salatyndar elimizdiń bolashaǵyn baıyptamaıdy, jaı ǵana popýlıstik ıdeıalarǵa taban tireıdi.

Popýlızm teris tendentsııa retinde dúnıejúzilik sıpat aldy. Álemniń túkpir-túkpirinde naqty strategııasy joq, tek jalań urandar arqyly bılikke jetkisi keletin toptardyń daýysy jıi estilýde. Osyndaı dańǵazaǵa qumar adamdar týraly Abaı: «Qý tilmenen qutyrtyp, Keter bir kún otyrtyp», – deıdi. Rasynda, bul – kez-kelgen eldiń damýyn kenje qaldyratyn, ulttyń biregeıligin álsiretetin qaýipti úrdis.

Bizge, Abaı aıtqandaı, artyq maqtanǵa salyný, ózgeni qor, ózimizdi zor sanaý, daý qýý áste jaraspaıdy. Ár qadamymyzdy anyq basyp, álemde jáne elimizde bolyp jatqan oqıǵalardy baıyppen saraptaı bilýimiz qajet. Turaqtylyq pen damýymyzdyń kepili bolǵan tatýlyq pen birlikti bárinen joǵary qoıǵan abzal. Memleket múddesin kózdesek, áýeli sabaqtastyq saqtalyp, tógilgen ter men atqarǵan eńbektiń dalaǵa ketpeýin oılaıyq.

Osyndaı saıasat júrgizgen kezde ǵana barlyq strategııalyq maqsattarymyzǵa qol jetkizip, Qazaqstandy ozyq damyǵan memleketterdiń qataryna qosa alamyz.

Jańa qoǵamnyń janashyry

Jańa Qazaqstannyń ózegin jańa qoǵam quraıtyny anyq. Bul rette, eń aldymen, ultymyzdyń qadir-qasıetin arttyryp, halqymyzdyń básekege qabilettiligin jetildirýge basa mán berýimiz kerek. Sondaı-aq, qoǵamnyń damýyna kedergi keltiretin, bereke-birligimizge iritki salatyn jaǵymsyz qasıetterden arylý qajet.

Búginde dúnıe júziniń birqatar ıntellektýaldary klassıkalyq kapıtalızm daǵdarysqa tap bolǵanyn eskertip, onyń bolashaǵyna kúmánmen qaraıdy.

Sebebi álemde baı men kedeıdiń, bilimdi men bilimsizdiń, qala men aýyldyń arasy alshaqtap ketti. Bul úderistiń qarqyny barǵan saıyn kúsheıip keledi. Bıznes tek paıda kózdese, bilimdiler bólek orta qalyptastyrdy, árqaısysy ózderi úshin ǵana jaýapkershilik arqalaıtyn boldy.

Qalalar tez ósip-órkendep, shaǵyn eldi mekenderdiń damýy turalady.

Ǵalymdar munyń barlyǵy áleýmettik jaýapkershiliktiń álsiregeninen dep esepteıdi.

Áleýmettik jaýapkershilik qaıtkende ornyna keledi? Árıne, bul – ońaı sharýa emes. Osy kúrdeli máseleniń sheshimin Abaıdyń «Tolyq adam» formýlasynan izdegen jón. «Tolyq adam» degen sóz aǵylshyn tilindegi «A man of integrity» túsinigine saı keledi. Bul – tek óte ilkimdi, ózine senimdi, izgilik pen jaqsylyqqa umtylatyn adamdarǵa ǵana tán sıpattama. Qazir tarap jatqan osy uǵymdy Abaı sonaý on toǵyzynshy ǵasyrdyń ózinde-aq túsindirip aıtty.

Adam ómiri tutasymen túrli qarym-qatynastardan quralady. Onsyz adam qoǵamnan bólinip qalmaq. Al qarym-qatynas mindetti túrde ózara jaýapkershilikti týǵyzady. Bul jaýapkershilik qara basynyń qamyn bıik qoıatyn ózimshildik aralasqan kezde buzylady. Sondyqtan Abaı: «Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, Sonda tolyq bolasyń elden bólek», – dep adamǵa nurly aqyl men ystyq qaırattan bólek jyly júrek kerek ekenin aıtady.

Osy úsh uǵymdy ol únemi birlikte qarastyrady, biraq aldyńǵy ekeýi júrekke baǵynýy kerek dep esepteıdi. Bul – qazaq halqynyń ómirlik fılosofııasy.

Osyndaı tanym-túsinikpen ómir súrgen halqymyz ózi qıyn jaǵdaıda otyryp, ózge ulttardy baýyryna basqan. Ózi asqa jarymaı qınalsa da, bir tilim nanyn bólisip jeýdi paryz sanaǵan. Únemi úlkenge qurmet, kishige izet kórsetip, súringenge súıeý, jyǵylǵanǵa demeý bola bilgen. Osy qundylyqtardy dáriptep, búginge jetkizý arqyly halqymyz óziniń ult retinde saqtalýy úshin baryn salǵan.

Biz Abaıdyń «tolyq adam» tujyrymyn qaıta zerdeleýimiz kerek. Bul baǵytta ǵalymdarymyz tyń zertteýlerdi qolǵa alýy qajet. «Tolyq adam» kontseptsııasy, shyndap kelgende, ómirimizdiń kez-kelgen salasynyń, memleketti basqarý men bilim júıesiniń, bıznes pen otbasy ınstıtýttarynyń negizgi tuǵyryna aınalýy kerek dep esepteımin.

Abaı shyǵarmashylyǵyna arqaý bolǵan taqyryptyń biri – masyldyqpen kúres. Aqyn únemi ýaıymsyz salǵyrttyqqa, oıyn-kúlkige salynbaı, sergek bolýǵa úndeıdi. Ony udaıy eńbek arqyly shyńdap otyrýdy qup kóredi. Sonymen qatar, oryndy árekettiń ýaıym-qaıǵyny jeńetinin dáleldep, masyldyqpen kúrestiń psıhologııalyq qyrlaryna tereń boılaıdy. Qazir biz kóp aıtyp júrgen Emotsıonaldy ıntellektige de sol tusta nazar aýdardy. Maqtan men masyldyq psıhologııadan arylyp, qaırattanyp eńbek etýdi, talaptanyp bilim izdeýdi nasıhattaǵan.

Abaı óleńderindegi «Eńbek etseń erinbeı, Toıady qarnyń tilenbeı», «Tamaǵy toqtyq, Jumysy joqtyq, Azdyrar adam balasyn», «Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar, Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap» – degen qazynaly oılar bárimizge jaqsy tanys. Ár adam osy túıindi tujyrymdardy sanasyna berik toqyp, óziniń tynymsyz, adal eńbegimen aınalasyna úlgi bolýy kerek.

Halqymyz eńbektiń qadirin biledi. Biz ata-analarymyzdyń tyldaǵy aýyr eńbegi jeńiske jetelegen orasan kúshke aınalǵanyn umytqan joqpyz. Qazir de qarapaıym eńbek adamdarynyń úlgili isteri jeterlik. Jaqynda solardyń birazy memlekettik nagradalarmen marapattaldy.

Eń bastysy, búgingideı beıbit kezeńde ár azamat óziniń eseli eńbegi elimizdiń Ekonomıkasyn ilgeriletýge tikeleı yqpal etetinin túsinýi qajet.

Abaıdy óz zamanyndaǵy iskerliktiń uıytqysy, eńbekqorlyqtyń motıvatory deýge bolady. Uly oıshyl shyǵarmalarynda kásipten násip tapqandardy, sharýaqorlyqqa úırený daǵdylaryn úlgi etedi. Ol turmys sapasyn jaqsartý úshin eńbek etýdiń jańa tásilderin meńgerýge shaqyrady. Sonymen qatar aqyn bastamashyldyqty, kásiptegi adaldyqty joǵary qoıady. Mysaly, óziniń onynshy qara sózinde «Erinbeı eńbek qylsa, túńilmeı izdese, ornyn taýyp istese, kim baı bolmaıdy?», – dep tujyrym jasaıdy.

Abaıdyń oıynsha, tabys tabý úshin qolóner úırený kerek. Sebebi «mal jutaıdy, óner jutamaıdy» (otyz úshinshi qara sóz). Uly aqynnyń bul oılary búgingi Qazaqstan qoǵamy úshin de ózekti dep sanaımyn. Sondyqtan biz búgingi tańda shıkizatqa táýeldilik psıhologııasynan arylýdy, shaǵyn jáne orta bıznesti barynsha órkendetýdi negizgi basymdyqtyń biri retinde belgilep otyrmyz.

Álemdik mádenıettiń tulǵasy

Qazirgi órkenıetti memleketterdiń barlyǵy derlik shoqtyǵy bıik tarıhı tulǵalarymen maqtana alady. Olardyń qatarynda saıasatkerler, memleket jáne qoǵam qaıratkerleri, qolbasshylar, aqyn-jazýshylar, óner jáne mádenıet maıtalmandary bar. Qazaq jurty da birtýar perzentterden kende emes. Solardyń ishinde Abaıdyń orny erekshe. Biraq biz uly oıshylymyzdy jahan jurtyna laıyqty deńgeıde tanyta almaı kelemiz.

Men kóp jylǵy dıplomatııalyq qyzmetimde basqa elderdiń saıasatkerlerimen, túrli sala mamandarymen jıi kezdestim. Sheteldiktermen adamzatqa ortaq kóptegen túıtkildi máseleler týraly pikir almasyp, oı bólistim. Jalpy, olar Qazaqstannyń saıası jáne Ekonomıkalyq jetistikteri jóninde jaqsy biledi. Al, rýhanı jáne mádenı qundylyqtarymyzben jete tanys emes. Osy oraıda «Nege qazaqtyń bitim-bolmysyn, mádenıetin Abaı arqyly tanytpaımyz?», – degen suraq týyndaıdy.

Ǵulama Abaı – qazaq topyraǵynan shyqqan álemdik deńgeıdegi kemeńger. Ol kúlli adamzat balasyna aqyl-oıdyń jemisin syılady.

Abaıdyń aqyndyq qýatynyń tereń tamyryna úńilgen zertteýshilerimiz onyń qazaq folklorynan, Shyǵys pen Batystyń sóz ónerinen, orys ádebıetinen, tarıhı eńbekterden sarqylmas nár alǵanyn aıtady.

Abaıdyń asqan oıshyldyǵy onyń dinı talǵam-tanymynan da aıqyn kórinedi. «Allanyń ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshýaqytta jalǵan bolmas», – deıdi ol. Bul oı-tujyrymǵa ol Shyǵys pen Batys fılosoftarynyń eńbekterin tereń bilip, zerttep, zerdelep baryp jetkeni anyq. Ol otyz segizinshi qara sózinde Allaǵa degen kózqarasyn tolyq bildiredi.

Abaıdyń rýhanı óresine baǵa bergen dintanýshy fılosof ǵalymdar onyń «kámil musylman» uǵymyna erekshe nazar aýdarady. «Kámil musylman» uǵymy tek qazaqqa ǵana emes, búkil musylman álemine qatysty aıtylsa kerek. Mine, bizdiń oıshyl Abaı, hakim Abaı – álemdik deńgeıde osy dinı kózqarasy arqyly da bıikteı beretin tulǵa.

Elordada barlyq dinniń basyn qosyp, dástúrli jıyn ótkizip kele jatqanymyzdy bilesizder. Mundaı is-sharalardyń maqsaty men uly Abaı ustanymynyń arasynda ózara úılesimdilik bar.

Aqynnyń barsha adamzat balasynyń jan dúnıesiniń tazalyǵyn saqtaýǵa degen nıeti bárimizge oı salady.

M.Áýezovtiń «Abaı joly» romany arqyly Abaı beınesi kórkem obraz retinde álem ádebıetinde joǵary baǵalanǵany belgili. Biraq bul – Abaıdy tanýdyń bir qyry ǵana. Naǵyz Abaıdy, aqyn Abaıdy taný úshin onyń óleńderi men qarasózderinde aıtylǵan oı-tujyrymdardyń mán-mańyzy ashylýy kerek. Ol álemniń keń taralǵan negizgi tilderine barlyq boıaýyn saqtaı otyryp aýdarylýǵa tıis. Buǵan biz tolyq qol jetkize aldyq dep aıtý qıyn. Naǵyz ult aqyndaryn ózge tilderge aýdarý – ońaı sharýa emes. Aýdarmashy da sol oıshyldyń deńgeıindegi talant bolýy kerek. Bizdiń abaıtanýshy ǵalymdarymyz, til mamandary men janashyr azamattar osy máselege erekshe mán bergeni jón.

Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev: «Abaı – qazaq halqynyń rýhanı qazynasyna ólsheýsiz úles qosqan ǵulama ǵana emes, sonymen qatar ol qazaq halqynyń el bolýy jolynda ulan-ǵaıyr eńbek etken danager.

Abaı – álemdik deńgeıdegi oıshyldardyń qataryndaǵy ǵajaıyp tulǵa» – degen bolatyn. Shynynda da, dana aqyn shyǵarmalary tek qazaqtyń ǵana emes, búkil adamzat balasynyń rýhanı ómirin jan-jaqty baıyta alady. Óıtkeni Abaı týyndylarynyń mazmuny jalpyadamzattyq qundylyqtarǵa toly. Onyń qara sózderi – álem halyqtarynyń ortaq qazynasy. Bul – klassıkalyq úlgidegi ónegeli oılar shoǵyry. Naqyl sóz, ǵıbratty sóz, ǵaqlııa sózder dep árqıly atalǵanymen, bul – erekshe janr.

Abaı óziniń qara sózderinde adamzat balasyna ortaq muralardy dáripteı otyryp, rýhanı bıikke qulash sermep, alysqa qanat qaqqanyn kórsetedi. Onyń qara sózderiniń arqaýy – kisilik, mádenıet, izgilik. Hakim Abaıdyń qara sózderine balama eńbek izdesek, frantsýz oıshyly Montenniń jazbalary oıǵa oralady. Desek te, Monten óz bolmysy men adam tulǵasy jóninde kóbirek oı tolǵasa, Abaı qara sózderiniń basty mıssııasy – oılaný, ózgege oı salý, maqsatty ustanymǵa aınaldyrý. Demek, uly oıshyldyń qara sózderi – asa qundy eńbek.

Álemdik mádenıette Abaıdy qanshalyqty joǵary dárejede tanyta alsaq, ultymyzdyń da mereıin sonshalyqty asqaqtata túsemiz. Búgingi jahandaný dáýirinde, aqparattyq tehnologııalar zamanynda Abaı sózi barshaǵa oı salýǵa tıis.

Dúnıe júzinde ǵylym men bilimniń túrli salalaryn damytýǵa zor úles qosyp, búkil adamzatqa ortaq oıshyl retinde tanylǵan tulǵalar barshylyq. Mysaly, Qytaı degende Lao-tszy men Konfýtsıı, Reseı degende Dostoevskıı men Tolstoı, Frantsııa degende Volter men Rýsso birden oıǵa keledi. Sol sııaqty sheteldikterdiń bári birdeı Qazaqstan degende birden Abaıdyń esimin ataıtyndaı dárejege jetýimiz kerek. Ózge jurt «Qazaq halqy – Abaıdyń halqy» dep, bizge iltıpat bildirip otyrsa, zor mártebe bolary anyq.

Abaıdy qalaı dáriptesek te jarasady. Onyń ǵıbratty ǵumyry men shynaıy shyǵarmashylyǵy – qazaq halqyna ǵana emes, jahan jurtyna da úlgi-ónege. Abaıdyń adam men qoǵam, bilim men ǵylym, din men dástúr, tabıǵat pen qorshaǵan orta, memleket pen bılik, til men qarym-qatynas týraly aıtqan oı-tujyrymdary ǵasyrlar ótse de mańyzyn joǵaltpaıdy. Óıtkeni aqynnyń murasy – búkil adamzat balasynyń rýhanı azyǵy.

Qazaq eli barda Abaı esimi asqaqtaı beredi. Onyń asyl sózderin rýhanı baılyǵymyz retinde joǵary ustasaq, týǵan elimizdiń álem aldyndaǵy abyroıy arta bereri sózsiz.

Eń aldymen, Abaıdy ultymyzdyń mádenı kapıtaly retinde nasıhattaýymyz kerek. Órkenıetti elder qazaqtyń bolmys-bitimin, mádenıeti men ádebıetin, rýhanı óresin álemdik deńgeıdegi birtýar perzentteriniń dárejesimen, tanymaldyǵymen baǵalaıtynyn umytpaıyq. Sondyqtan, Abaıdy jańa Qazaqstannyń brendi retinde álem jurtshylyǵyna keńinen tanystyrý qajet. Bul – búgingi urpaqtyń qasterli boryshy.

Torqaly toıdyń taǵylymy

Biz ulttyq sanany jańǵyrtamyz jáne básekege qabiletti ult qalyptastyramyz desek, Abaıdyń shyǵarmalaryn muqııat oqýymyz kerek. Onyń qoǵamdaǵy túrli úderisterge qatysty kózqarasy búgingi Qazaqstan úshin asa paıdaly. Óz zamanynyń ǵana emes, qazirgi qoǵamnyń da beınesin tanytqan Abaı – eldik murattyń aınymas temirqazyǵy.

Ár qazaqtyń tórinde dombyra tursyn degen uǵym qalyptasqanyn bárimiz jaqsy bilemiz. Sol sııaqty ár shańyraqta Abaıdyń kitaby men Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» romany turýy kerek dep sanaımyn.

Keler urpaq Abaıdyń sara jolyn jalǵaýǵa tıis. Bul – uly aqyn armanynyń oryndalýy. Sondyqtan biz Abaıdyń oıynan da, toıynan da taǵylym alýǵa tıispiz.

Bıyl Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı halyqaralyq, respýblıkalyq jáne aımaqtyq deńgeıde 500-den astam is-shara uıymdastyrylady. Tamyz aıynda Semeı qalasynda IýNESKO-men birlesip ótkiziletin «Abaı murasy jáne álemdik rýhanııat» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferentsııa eń basty sharaǵa aınalady. Sondaı-aq, qazan aıynda Nur-Sultan qalasynda «Abaı jáne rýhanı jańǵyrý máseleleri» degen taqyrypta halyqaralyq konferentsııa ótedi. Bul jıyndarda Abaıdyń tulǵasy men murasy jan-jaqty zerdelenip, onyń shyǵarmashylyǵyn HHI ǵasyrdaǵy jańa Qazaqstannyń ıgiligine paıdalanýǵa jol ashylady.

Mańyzdy jobanyń biri – uly aqynnyń shyǵarmalaryn on tilge aýdaryp, basyp shyǵarý. Atap aıtqanda, Abaı eńbekteri aǵylshyn, arab, japon, ıspan, ıtalıan, qytaı, nemis, orys, túrik, frantsýz tilderine tárjimalanady. Aqynnyń ómiri, murasy, qazaq mádenıetin damytýdaǵy róli týraly birneshe derekti fılm jáne «Abaı» teleserıaly túsiriledi.

Aqyn toıynan óner salasy da tys qalmaıdy. Respýblıkalyq jáne halyqaralyq deńgeıde teatr jáne mýzyka festıvalderi ótedi. Bıylǵy báıgeler Abaı shyǵarmashylyǵyna arnalady. Ádebıet jáne óner salasyndaǵy úzdik shyǵarmalarǵa beriletin memlekettik syılyq endi Abaı atyndaǵy memlekettik syılyq dep atalatyn bolady.

Abaıdyń tulǵasy men murasyn ulyqtaý shetelderde de jalǵasady. Reseıdegi, Frantsııadaǵy, Ulybrıtanııadaǵy jáne basqa da memleketterdegi Qazaqstannyń elshilikteri janynan «Abaı ortalyqtaryn» qurý josparlanyp otyr. Bul mádenı is-sharalardy ysyrapshyldyqqa jol bermeı uıymdastyrý qajet.

Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Aqshoqy eldi mekenindegi Qunanbaı Óskenbaıuly áýletiniń qorymy abattandyrylady.

Sonymen qatar, Abaı tulǵasyn joǵary dárejede dáripteý úshin Úkimet mynadaı sharalardy qolǵa alýy kerek dep esepteımin.

Semeı óńiri – qazaq tarıhyndaǵy kıeli ólkeniń biri. Sondyqtan, eldiń rýhanı damýynda erekshe orny bar Semeı qalasyn tarıhı ortalyq retinde belgilegen jón. Uly Abaı men Shákárimniń, Muhtar Áýezovtiń kindik qany tamǵan óńir aıryqsha qurmetke laıyq. Osyǵan oraı, shahardy áleýmettik-Ekonomıkalyq turǵydan keshendi túrde damytyp, ondaǵy tarıhı-mádenı nysandardy jańa talapqa saı jańǵyrtamyz. Úkimetke bul máselege baılanysty tıisti sharalar qabyldaýdy tapsyramyn.

Mereıtoı jyly aıasynda Abaıdyń qasterli mekeni – áıgili Jıdebaıdy abattandyryp, uly aqynnyń rýhyna taǵzym etýge keletin jurtshylyqqa qolaıly jaǵdaı jasaý qajet.

Sonymen qatar, Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıine erekshe kóńil bólip, ǵylymı-tanymdyq jumystarmen aınalysatyn ortalyqqa aınaldyrý kerek.

Jıdebaıda mýzeıge arnaıy laıyqtalǵan «Abaı murasy» atty jańa ǵımarat salý qajet.

1918 jyly Semeı qalasynda Muhtar Áýezov pen Júsipbek Aımaýytov negizin qalaǵan, 1992 jyldan beri qaıta shyǵa bastaǵan «Abaı» jýrnalyna memleket tarapynan qoldaý kórsetý kerek.

Osy jáne basqa da aýqymdy sharalar Uly Abaıdyń rýhyna taǵzym etip, onyń mol murasyn dáripteý úshin ótkizilmek. Endeshe, búkil Qazaqstan halqyn osy ıgi bastamaǵa belsene atsalysýǵa shaqyramyn.

*   *   *

Biz Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıyna qoǵamdyq sanany jańǵyrtatyn, bir el, tutas ult bolyp damýymyzǵa serpin beretin is-shara retinde zor mán berip otyrmyz.

Bul toıdyń tusyndaǵy basty maqsatymyz – búkil halyqtyń ult ustazy aldyndaǵy ózindik bir esep berýi ispettes bolýǵa tıis dep bilemin. Abaı syny – aýyr syn, syndarly syn.

Elbasy bastap, el qostap, bıik belesterdi baǵyndyrdyq. Ozyq elýlikke kiremiz dep maqsat qoıdyq, ol maqsatqa merziminen buryn jettik.

Ozyq otyzdyqqa qosylýdy mejeledik. Ol mejege de jetemiz. Sol mejege jetýge de bizge Abaı murasy kómek bere alady. Endigi másele – biz sol Abaıdyń kómegin túsine aldyq pa, zerdeleı alamyz ba?

Ulylyqtyń toıy ult aldyndaǵy uly mindettiń údesinen shyǵýdyń jolyn izdeýge umtyldyrýǵa tıis. Ár azamat osy toıdyń aldynda elimiz, eldigimiz jóninde tereń oılansa deımiz. Abaı bizge neni amanattady? Abaı bizden neni talap etti? Abaı bizden neni kútip edi? Abaı eldiń qaı isine súıinip edi? Sol súıingen isinen úırene aldyq pa? Abaı qazaqtyń qaı isine kúıinip edi? Sol kúıingen isinen jırene aldyq pa? Basqasyn bylaı qoıǵanda, aqyn aıtqan bes asyl isti júzege asyryp, bes dushpandy boıdan qashyryp jatyrmyz ba degen oıdyń tóńireginde tolǵansaq ta talaı jaıǵa qanyǵa alamyz.

Abaı murasy – bizdiń ult bolyp birlesýimizge, el bolyp damýymyzǵa jol ashatyn qasterli qundylyq.

Jalpy, ómirdiń qaı salasynda da Abaıdyń aqylyn alsaq, aıtqanyn istesek, el retinde eńselenemiz, memleket retinde muratqa jetemiz.

Abaı armany – halyq armany. Halyq armany men amanatyn oryndaý jolynda aıanbaǵanymyz abzal. Abaıdyń ósıet-ónegesi HHI ǵasyrdaǵy jańa Qazaqstandy osyndaı bıikterge jeteleıdi.