ÁBÝ MANSUR ÁL-MATÝRIDI FILOSOFIIaSYNDAǴY TULǴALYQ RÝHANIIaTTY JETILDIRÝ MÁSELELERI

KIRISPE

Ortalyq Azııa – rýhanı ǵulamalar mekeni! «Máýerennahr»aımaǵy talaı uly tulǵalar men ǵulamalardyń bilim shyńdaryn baǵyndyrýyna sebepker bolǵan meken. 9 ǵasyrda Samanıdter áýleti tusynda dúnıege kelgen uly oıshyl,  din ǵulamasy Ábý Mansýr Matýrıdı Samarqand aımaǵynda ósip, dinı ilim men tanymdyq ǵylmymnyń damýyna orasyn úles qosa bildi. Imam Ábý Mansýr Matýrıdı negizin qalaǵan «Matýrıdıı mektebi» ıslam dininiń ómirlik ıdeıalaryn mıllıondaǵan musylmandardyń júregine sińirýdegi sińirgen eńbegi ólsheýsiz ekenin aıta ketken jón. Osy oraıda  Ábý Mansýr Matýrıdıdiń jeke tulǵany damytý men ǵylymı qyzmetin zerttep, osyndaı uly tulǵany halyqqa tanytý – ǵylymı izdenisimizdiń basty maqsattarynyń biri. Demek, Ábý Mansýr Matýrıdı ıdeıalary men «Matýrıdı» iliminiń tulǵanyń rýhanııatynyń qalyptasýy men damýyndaǵy mańyzyn zertteý pánniń qanshalyqty ózekti ekenin anyqtaıdy. Adamnyń rýhanııatyn kóterý máselesi qaı dáýirde de ózekti taqyryptardyń biri retinde zerttelip keledi. Óıtkeni qoǵamnyń rýhanı kelbeti onda ómir súrip jatqan adamdardyń rýhanı kemeldený deńgeıimen ólshenedi.

Rýhanı kemel tulǵany tárbıeleý úrdisi memleket pen qoǵam múshelerine úlken mindetter júkteıdi. Osy oraıda elimizde hadıstaný, kálamtaný, ıslam quqyǵy, mıstıka, aqıda ǵylymy sııaqty mektepterdiń qurylýy dinı jáne zaıyrly ǵylymnyń úılesimdiligin qamtamasyz ete alatyn bilikti kadrlar daıarlaýǵa negiz bolyp tabylady.

Ǵasyrlar boıǵy ulttyq-dinı qundylyqtardy zerdeleýde, álemdik ǵylym men mádenıettiń damýyna zor úles qosqan ata-babalarymyzdyń baǵa jetpes murasyn zerdeleýde, sonyń negizinde jastardy kemel adam etip tárbıeleýde negizgi qaınar kózi bolyp tabylatyn eńbekterdi anyqtaý, qoǵamdaǵy turaqty saqtaýǵa, áleýmettik-rýhanı ortany qamtamasyz etý. Nelikten adamzat árqashan rýhanııattyń qajettiligin sezinedi?, Tulǵa damýyndaǵy rýhanılyqtyń róli qandaı?, Rýhanııatsyz ómir súrý múmkin be? Osyndaı saýaldar ǵalymdar men ǵulamalardy bilim jolynda aıanbaı eńbek etip, adamzat qoǵamyn jaqsartýǵa qyzmet etýge ıtermeleıdi.

Uly oıshyl Ábý Mansýr Matýrıdı orta ǵasyrlarda qoǵamǵa qaýip tóndiretin ıdeıalardyń aldyn alý maqsatynda jeke basyn qaterge tigip, urpaqqa úlgi bolatyn rýhanı batyldyqtyń úlgisin kórsetip, musylman áleminde «Musylmandardyń ımamy» «Týra joldyń ımamy» degen ataýlarǵa ıe bolǵan, sondaı-aq taza dinı-fılosofııalyq kózqarastyń  qalyptastyrýdaǵy tabandylyǵyn kórsetedi. Qoǵamda sol kezdegi din atyn jamylǵan saıası toptar  men destrýktıvti ıdeıalardy jaqtaýshylarǵa qarsy pikirler qalyptastyrdy[1]. Osyndaı talpynystarynyń nátıjesinde ol óz ýaqytynda «Týra joldyń ımamy» ataǵyna ıe boldy.

Zerteýshiler Ábý Mansýr Matýrıdıdiń 15-ke jýyq eńbegin anyqtasa, bizge ǵalymnyń eki áıgili eńbegi jetken. Olar «Kıtab át-Taýhıd» jáne «Tılaýatýl ál-Quran» eńbekteri. Ábý Mansýr Matýrıdı osy eńbekteri arqyly adamzattyń jaratylýynyń fılosofııalyq mánin, taýhıd ǵylymyn, bolmystyń adamǵa yqpalyn, rýhanııat ǵylymyn, adam kúshiniń belgili bir shegin, erik bostandyǵyn, dúnıe men aqyretti tanýyn túsindirdi. Ǵalymnyń ataqty shákirti Ábý-l-Mýın an-Nasafı ustazynyń uly minezi men kúshti múmkindigin dáriptep: «Ábý Mansýr ál-Matýrıdı ımamdardyń eń ulysy, ulttyń tiregi boldy, onyń Quran tápsiri – barlyq kúmándardy aıshyqtaıtyn, adam júregindegi kúdiktiń qara bultyn seıiltetin, asqan sheberlikpen jasalǵan shyǵarma. Osyndaı kitap jazǵan adamǵa Alla razy bolsyn» degen pikir aıtqan[2].

«Ábý Mansýr Matýrıdı – osyndaı úlken qurmetke laıyq Entsıklopedıst ǵalym. Ábý Mansýr Matýrıdıdiń aqıda jáne sóz ǵylymymen aınalysýy sol kezde paıda bolǵan ártúrli dinı túsinikterdi burmalaýshylar men qaterli taǵyttardyń kóbeıip, adamdardy ıman máselesinde teris baǵyttarǵa jeteleýinen týyndaıdy.

TALQYLAÝ JÁNE TALDAÝ

Ábý Mansýr Maýrıdı adamnyń rýhanı bolmysyn jáne oǵan áser etetin faktorlardy, sonymen qatar olardyń dinı-fılosofııalyq aspektilerin birneshe baǵyttarǵa bólip kósetedi.

Adam bostandyǵy máselesi. Ábý Mansýr Motýrıdı, eń aldymen, adam minez-qulqyn ontologııalyq aıqyn aqıqat retinde qabyldap, bul oıdy dáleldeýge tyrysady. Onyń oıynsha, árbir adam óz is-áreketiniń ıesi. Adamnyń óz is-áreketiniń absolıýtti ıegeri aqyl-oı jáne rýhanı jaǵynan Quran aıattary arqyly anyq aıtylǵan. Osy shyndyqty negizge ala otyryp, Jaratýshy adamdarǵa múmkindikteriniń sheginde belgili bir mindetter men mindetter júktegen. Nátıjesinde ol oryndalǵan nemese tastap ketken áreketterdiń ornyna jazalar men marapattar berdi. Adamnyń belgili bir is-áreketter men áreketterdi oryndaýy úshin belgili bir kúsh pen qýat beriledi. Adamnyń is-áreketi oǵan berilgen osy qudirettiń jáne ony jasaýǵa ıtermeleıtin adamnyń erik-jigeriniń nátıjesi. Bul protsess adam áreketiniń negizi jáne oǵan júktelgen mindetter jıyntyǵy bolyp tabylady. Osylarmen adam belgili bir áreketke bet buryp, ony óz erkimen tańdap, júzege asyrady. Adamnyń barlyq jaqsy-jaman isteri Allanyń qudiretimen jaralǵan. Demek, adam áreketiniń eki qyry bar: adam róli jáne Qudaıdyń qudireti. Ábý Mansýr Matýrıdı óz zamanynan buryn ómir súrgen taǵdyrdy joqqa shyǵarý jáne májbúrleý ıdeıasyn moıyndaǵandardyń kózqarastaryn múlde joqqa shyǵaryp, amaldardyń adamǵa da, Allaǵa da tán ekendigin basa aıtty.

Bul máseleniń sheshimi retinde ol jańa ıdeıany alǵa tartady. Ábý Mansýr Matýrıdıdiń kózqarastary boıynsha belgili bir áreketke silteme jasaý, ony tańdaý jáne ony óz qalaýy men qalaýy aıasynda oryndaý adamnyń jeke isi. Ár nárseniń jaratýshysy Alla taǵala adamnyń amaldaryn da jaratýshy. Demek, jaratylys turǵysynan áreketke áser etýshi kúsh Allaǵa tán. Basqasha aıtqanda, amal oryndaý jaǵynan adamǵa, jaratý jaǵynan Allaǵa tıesili. Adamzat rýhyndaǵy bul seriktestik erekshe sıpattary bar, jaýapkershilikti joımaıtyn seriktestik.

Tulǵanyń Etıkasyn taldaý. Zattardyń ádemi nemese usqynsyzdyǵyn, sonymen qatar olardyń paıdaly nemese zııandy ekenin parasattylyq qaǵıdalarymen túsinýge bolady. Degenmen, aqyl olardy barlyq qyrlary men egjeı-tegjeılerimen anyqtaı almaıdy. Ol tereń zerttep, oı júgirtkennen keıin nemese paıǵambardyń habary arqyly bile alady. Sharıǵattyń osyǵan qatysty málimdemesi ekpin jáne rastaý bolyp tabylady. Sharıǵat ta bir nárseni jaqsy bolǵandyqtan buıyryp, jaman jáne zııandy bolǵandyqtan tyıym salady. Bul turǵyda din aqylmen biriktirilgen. Onyń ústine adamgershilik sezim adamǵa tán, al adam tabıǵatynan ónegeli tirshilik ıesi. Keıbir nárselerdiń sulýlyǵy men keıbir nárselerdiń usqynsyzdyǵy jaratylysynan sanada aıqyn kórinetindikten, aqyl ony qabyldaıdy, taldaıdy, áreketke ıtermeleıdi nemese keri qaıtarady. Mysaly, bar nyǵmetterge shúkirshilik etýdiń aqıqaty, ádildiktiń kórki, shúkirshiliktiń usqynsyzdyǵy, zulymdyq pen ótiriktiń sumdyq jamandyǵy, t.b. Aqyrette saýap nemese jazaǵa ıe bolý úshin adal nemese zańsyz áreket etýge tek aqyldyń quqyǵy joq, bul bılik Allaǵa tıesili. Demek, aqyl arqyly aqyret úshin beriletin jaza men saýaptyń mólsherin anyqtaı almaıdy. Din ósıetterdi oryndaǵandarǵa saýap ýáde etilgen, al olarǵa moıynsunbaǵandardy jazalaýmen qorqytty.

Ábý Mansýr Matýrıdıdiń ádep kontseptsııasynda basa nazar aýdaratyn taǵy bir qyry – ol ıdeıany, nanym-senim men durys bilimdi áreketten joǵary qoıyp, elikteýden góri amaldy durys bilim men negizder dep sanaıdy. Ábý Mansýr Matýrıdıdiń aıtýynsha, Allany jáne onyń kórkem sıpattaryn taný árbir adam úshin moraldyq paryz. Óıtkeni aqyl – bolmysty túsinýdiń jáne ony jaratýshy týraly bilimniń birden-bir joly. Ábý Mansýr Matýrıdı óz eńbekterinde adamdardy óz múmkindikterine jaýapty etý máselesine qatysty kóptegen pikirler aıtqan. Atap aıtqanda, ǵulamalardyń pikiri boıynsha, dinde adam eshýaqytta qolynan kelmeıtin isterge jaýapty bolmaıdy. Islamda kez kelgen minez-qulyq úshin jaýapty bolýdyń basty sharty – buıyrylǵan nemese tyıym salynǵan nárse adamnyń sol áreketke qabiletiniń sheginde bolýy kerek. Tıisinshe, taǵaıyndalǵan mindetter adamdar jasaı alatyn jáne jasaı almaıtyn minez-qulyq jıyntyǵyna bólinedi. Adamdy qulshylyqqa nemese ózi oryndaı almaıtyn belgili bir paryzǵa baǵyttap, sonyń saldarynan minez-qulqyn durys oryndamaǵany úshin jáne oǵan nuqsan keltiretin áreketteri úshin qatańyraq jazalaý dinniń jaýapkershilik logıkasyna múldem qaıshy keledi. áreket sýbektileriniń baqylaýynan tys. Alla Taǵala adamdarǵa aqyl nemese ýahı arqyly buıyrǵan nárseni túsiný úshin múmkindik esikterin ashty. Túsinbeıtin ılahı ósıetke júgine almaısyń. Osy ósıetterdiń barlyǵyn bilýdiń ártúrli joldary bar. Bolmystyń jaratylý zańy boıynsha Alla eshbir áreketti de, kúıdi de beker jaratpaǵan.

Máńgilik zańdylyqtary boıynsha árbir oqıǵa, oqıǵa, protsess óziniń naqty sebepteri negizinde júzege asady. Motýrıdıdiń pikirinshe, ǵalamda eshteńe beker jaratylǵan joq. Ár nárseniń sebebi, maqsaty, danalyǵy bar. Sondyqtan Allanyń jaratýlary bolmys zańdary men aqyl negizderinen shyqpaıdy. Bul bári jaqsy kórinedi jáne kúshti bolady. Onyń oıynsha, hıkmettiń eki túri bar: Birinshisi – ádilet, ekinshisi – raqym. Ádilet bárin óz ornyna qoıady. Allanyń raqymy sheksiz jáne sheksiz raqym. «Imam Matýrıdıdiń ulylyǵy men qasıetin túsinýdiń eń úlken kózi – onyń eńbekteri. Shyǵarmalaryn zerttegen adam bul kisiniń shynshyldyǵy men taqýalyǵyn, as-aýqatyn, aqyl-oıy men ımanynyń durys deńgeıin, aqyl-oıynyń kemeldigin, oı-órisin birden ańǵarady[3].

QORYTYNDY

Barlyq dáýirlerde din adamdardyń rýhanı birligin, ortaq maqsattaryn, arman-úmitteriniń birligin qamtamasyz etetin rýhanı qural bolyp sanaldy. Bul qural qanshama saıası qaqtyǵystar ótse de, jyldar boıy rýhanı áser etý kúshin joıǵan emes. Ábý Mansýr Matýrıdı – Orta Azııaǵa ǵana emes, barsha musylman rýhanııatynyń damýyna,  ıslamnyń gýmanıstik jáne parasatty negizderin nyǵaıtýǵa zor úles qosqan barsha túrki halyqtarynyń maqtanyshy[4]».

Shyndyǵynda, uly ǵulamanyń fılosofııalyq murasy, onyń barlyq ǵylymı qyzmeti men eńbeginiń nátıjeleri qoǵam men onda ómir súrip jatqan halyqtyń rýhanı kelbetin jaqsartýǵa, olardyń rýhanı kemeldenýine, bıik fılosofııalyq oıdyń ıesi bolýyna yqpal etedi. oılaý. Búgingi jahandaný jaǵdaıynda Ábý Mansur Matýrıdıdiń tulǵasyn, fılosofııalyq murasyn, taǵylymyn zerdeleý – dinimiz ben búkil bolmysymyzǵa, adamzatqa qate túsinikter týdyratyn túrli ıdeologııalyq qaýip-qaterlerge, fanatızmge jáne irgeli dúnıetanymǵa qarsy ıdeologııalyq ımmýnıtet fýnktsııasy. Ábý Mansýr Motýrıdıdiń fılosofııalyq murasy jastardyń sanasyn túrli destrýktıvti ıdeıalarmen ýlandyrýǵa qarsy turý jáne oǵan qarsy kúresýde óte ózekti jáne mańyzdy derekkóz bolyp tabylady.

Pikirimizdiń sońynda musylman fılosofııasynyń órkendeýine  teńdessiz úles qosqan uly ǵulamalardyń ómiri men shyǵarmashylyǵyndaǵy tereń fılosofııalyq kózqarastary, sondaı-aq olardyń rýhanı murasyn zerdeleýdiń  mańyzy orasan ekenin aıta ketkimiz keledi. Osyǵan baılanysty uly oıshyl  Ábý Mansýr Matýrıdı negizin salǵan «Matýrıdı ilimin» zertteýdiń mańyzy zor. Óıtkeni, búgingi jahandyq úderiste ıslam qaǵıdalaryn  durys túsinip, túsindirý máselesi ózekti bolyp otyr. Osyǵan oraı, matýrıdızm iliminiń teńdessiz róli, Ǵalymnyń baı ǵylymı-rýhanı murasy memleket pen qoǵam damýynyń qaǵıdalaryna negizdelip, izgilik qaǵıdattary birqatar sheteldik jáne ǵalymdar tarapynan joǵary baǵalanýda. Endeshe, osynaý uly ǵulamanyń ómirinde, ǵylymı qyzmeti men ǵylymı eńbekterinde aıtylǵan oı-pikirler men dúnıetanymdardy bilim berý júıesine durys qoldanyp, halqymyzdyń sanasyna jeńil de túsinikti etip jetkizsek, dep oılaımyz.

Serikbaı Ádilhan

Ádebıetter

1. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”, T.: «Ma’naviyat» nashriyoti 2008 j. 39-bet

3. Muhammadiyev F. «Mutafakkirlar», «Movarounnaxr» nashriyoti T; 2011, 45 b.

4. Kitabu't-Tevhid, 228-229. Ayrıca geniş bilgi için bkz. Yazıcıoğlu, M. Sait, Mâtüridî ve Nesefî'ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Ankara 1988, 28-34.

5. Geniş bilgi için bkz. el-Mâturîdî, Te’vîlât, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Medine Bölümü, Nu: 180, 796a; el-Mâturîdî, Te’vîlât, Hacı Selim Ağa Ktp., Nu: 40, v. 888b.

6. Hasanxon Yahyo Abdulmajid «Tavhid» risolasi ahli sunna aqiydasi bo‘yicha muhim manba (birinchi maqola). T.; 15.03.2020

7. Akhmedov, B. A. (2020). KARAKUL BREEDING DURING THE BUKHARA EMIRATES. In NAÝChNYE ISSLEDOVANIIa MOLODYH ÝChENYH (pp. 160- 162).

8. Sonmez Kutlu. International Conference in Samarkand, dedicated to Imam Maturudi is important and useful. 04/03/2020

11. Saidov, S. (2021). Ibn al-Muqaffaning islom tarjima san’atiga qo ‘shgan hissasi. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(1).