Adamǵa alǵys aıta almaǵan, Allaǵa da shúkirshilik ete almaıdy

Imandylyqtyń bastaýy uıatqa baryp tireletini haq. Atam qazaq aıtady: «Uıat kimde bolsa, ıman sonda» dep. Imandylyq – ár musylman­nyń adal tirligi, ıaǵnı Alla elshisi Paıǵam­­bar­ymyz Muhammed (s.ǵ.s.) hadısinde kór­setilgendeı: «Kimde-kim nıetin – ıman­dylyqqa, tazalyqqa, tilin – shyn­shyldyqqa, ózin – tynysh­tyqqa, minezin – týralyqqa, qula­ǵyn tyńdaýshyǵa, kózin – ónegeli baqylaý­shyǵa aınaldyryp alǵan bolsa, demek, ol baqytty». Mine, ımandylyq belgisi.

«Birden aıtaıyn, musylman dini – adamǵa qurmetpen qaraı­dy, izgi nıet, jaqsylyqty jaqtaıdy, jat pı­ǵyl­dy jaqtyrmaıdy, tek Allanyń aq joly qalaǵany. Ony Abaı babamyz: «Allanyń ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz esh ýaqytta jalǵan bolmas», dep túıdi. Paıǵambarymyz «Musylman – musyl­mannyń baýyry. Ol baýy­ryna zulymdyq jasamaıdy jáne ony zalym­darǵa tastamaıdy. Kim baýy­ry­nyń muqtajyn ótese, Alla da onyń muqtajdyǵyn óteıdi», deıdi. Osyǵan uqsas dana Abaı «adamnyń balasy – baýyryń» – deıdi.

Islam – órkenıetke bastaǵan din. Bilim úıren, ǵylym meńger deıdi. Islam sózi neni bildiredi degenge kelsek, amandyq, esendik, beıbitshilik – osyndaı jaqsylyqty alǵa tartady. Quranda «sálem» degen sóz bar. Sol sálem dege­nińiz beıbitshilik degen uǵymdy bildi­redi. Munyń bári búgingi tilekpen, nıet­pen ushtasyp jatyr emes pe?!» deıdi bizben oı bólisken  elordadaǵy «Yryskeldi qajy» meshitiniń bas ımamy Jaqııa qajy Ismaıylov.

Kıim úlgisinde de, ony kıgen kezdegi túr pishinde de qatyp qalǵan qaǵıda bol­masyn dep, «qarapaıym kıiný – ıman­dylyq belgisi», «Kıimderiń jara­symdy bolsyn, at-kólikterińdi jara­symdy ustańdar! Salaq, nashar adamdarǵa úlgi-ónege kórsetińder!», deıdi hadıste. Paıǵambarymyz shashy men saqaly jal­by­raǵan bireý aldyna kelgende, onyń myna túrine rıza bolmaıtynyn ymmen uqtyrypty. Álgi adam sanaly bolsa kerek, ymdy eki etpeı oryndap, qaıta oralǵanda, kimge de bolsa, «osy abzal is emes pe?» depti.

«Iá, ıslam dini búkil adamzatty ala­lamaı, ár jannyń keýdesine sáýle túsirip otyrýdy maqsat etedi. Qasań qaǵıdamen qatyp qalýdy, ózim bilem­dikke boı urýdy qoldamaıdy. Dogma emes, búgingishe aıtsaq demokratııany qalaıdy. Jaǵdaımen eseptesedi. Júrek­pen uq, ardy attama deıdi. Islam ǵylym men bilimge erekshe mán bere­di. Dáıek kel­tireıin, «Ǵalymdar – paı­ǵam­bar­lar­dyń mırasqorlary... Tal besik­ten jer besikke deıin bilim izdeń­der... bilim mu­syl­man áıelge de, erge de paryz», dep ony kimnen úırený­diń de jolyn ataıdy. «Eger bilmeseńder ilim ıe­leri­nen su­rań­dar... Ǵalymdar halyq­tyń ishi­nde kóp emes, olar sanaýly», de­gen­di alǵa tar­tady. Mine, osyndaı taǵy­lym Quran aıat­tarynda, hadısterde óte kóp.

Danyshpan Abaı osyny erte ańǵar­ǵan­dyqtan shyǵar, «Ǵylymdy izdep, dúnıeni kózdep, eki jaqqa úńildim» deýi. Meńzep otyrǵan jaǵy – bilim men ǵylym ekenine kim shúbá keltiredi. Aıtalyq, dinniń altyn qazyǵy sanalatyn arab elderinde de mektep, joǵary oqý oryndary az emes. Ol elderdiń jastary da bil­mekke talpynyp, ǵylymǵa qulash urý­­dy paryz sanaıdy. Namaz oqýdy, meshit­ke barýdy sabaqtan soń atqarady. Eger bulaı etpese, arab áleminde ǵula­malar bolar ma edi? Osyǵan qarap, keıde elimizdegi bir shoǵyr jastardyń sabaq kezinde meshitke ketip qalýy meni oılandyrady. Olardyń basty mindeti – oqý. Dúnıeni túrlendiretin, gúldendiretin bilim men ǵylym. Endeshe, bilim men ǵylymdy meńgergen adam ıslam ilimin bilip qana qoımaıdy, júregine taza kúıinde uıalatady» degen Jaqııa qajy din joly – kıeli jol, asyl murat joly ekenin aıtady. Osy murat jolynda ózińdi óziń berik ustap, artyq ketpeı, baryńdy baǵam­dap, joǵyńdy túgendep Paıǵambar hadıs­terindegi: «Alla senderdiń syrt kórinis­terińe nemese dáýletterińe qarap emes, nıet­terińe, is-áreketterińe qarap baǵa bere­di», degen ulaǵatqa uıyp, Allaǵa shú­kir­shilik etý ekenin uqsań, qane. Ha­dıst­e sol shúkirshilikti buzatyn: «Din úshin úsh qasiret bar. Olar: Kúnáhar din­dar. Ádi­letsiz basshy. Nadan dindar». Osy úsh qas­iretten jırený bárimizge mindet.

Qazaqta «Qarııasy bar úıdiń qazyna­sy bar» deıdi. Al hadıste «Bereke senderdiń úlkenderińmen birge keledi» depti. «Týǵan týystaryń men dostaryńa qonaqqa baryńdar, Alla ómirlerińdi uzartyp, rızalyǵyńdy arttyrar», degen hadıs sózi qazaqtyń salt-sanasyna kelip turǵany anyq. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s): «Burynnan qalyptasqan jaq­sy isterińizdi jalǵastyryńyzdar, jurt­­­qa jaqsylyq jasańyzdar, týǵan-týys­qandaryńyzben jaqsy qarym-qatynasta bolyńyzdar, kórshilerińmen jaqsy tur, qonaǵyńdy syıla», degen. Islam dini ornyqqan zamannan beri osy qaǵıda ózgergen joq. Qazir qarap otyrsańyz, qundylyqtardy dáripteý burynǵydan jaqsara tústi. Muny ıslam iliminiń jandanýynan desek, artyq aıtqandyq emes. Áldebir talas týdyrǵan jaǵdaı­lar oryn alyp jatsa, biz eń birinshi Quran Kárimge júgingenimiz abzal, odan soń hadısterge úńilgen jón, hadısten tappasaq bar jaqsylyqty halyqtyq salt-dástúrlerdi, ata-ana ónegesin tarazylap tapqanymyz lázim. Islam dini men ulttyq salt-dástúr alshaq emes, birin-biri tolyqtyryp otyrady. Halyqtyń dástúrin dálelge alyp, kóz jazbaı júrýdi Paıǵambarymyz ósıet etip qaldyrǵan. Mine, ıslam dini salt-dástúrge qalaı mán beretinin osydan kórýge bolady.

«Men – tájik ultynyń ókilimin. Ótken ǵasyrda 30-jyldardaǵy oıranda ıslamǵa adaldyǵy úshin atamdy qýdalaǵanda, bas saýǵalap qazaq topyra­ǵyn basypty. Odan keıingi úsh urpaq – ákem, men, balalarym osy jerde ómirge keldik. Túbimiz bir, dinimiz ortaq, salt-dástúrimiz uqsas bolǵandyqtan shyǵar, darqan halyqqa baýyr basyp, bir kisiniń balasyndaı bolyp kettik. Biz ata jolynan taımaı kelemiz. Ákem, odan taraǵan urpaqtyń bári din qyzmetshisi. Ulym on eki jasynda qarı atandy. Bárimizde qazaq tilin jetik bilemiz. «Tilin túzegen adamǵa Allanyń raqmeti jaýsyn!», degen hadıs sózin buljytpaı oryndap kelemiz, – dep sózin sabaqtaǵan ımam eldiń búgingisine rıza kóńilmen shúkirlik aıtady. – Qudaısyzdyqtan qutylyp, ıman jolyna túskenimizge, ózgeniń jeteginde, basqanyń aıtýynda bolǵan otandyq din basqarmasynyń óz aldyna shańyraq kótergenine otyz jyldan asty. Osy ýaqyt ishinde qanshama jumys atqaryldy. Tórt myńǵa taıaý meshit jáne medrese, ortalyqtar ashyldy. Sonyń nátıjesinde halqymyz ne jaqsy, ne jaman degendi bile bastadyq. Osynyń bári meniń kóz aldymda ótip keledi. Elbasy – Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen ótip kele jatqan Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń barlyq forýmyna, otandyq ımamdardyń jıyndaryna úzbeı qatysyp kele jatqanymdy mártebe sanaımyn. Osyndaıda oıyma Paıǵambar hadısinde «Adamǵa alǵys aıta almaǵan, Allaǵa da shúkirshilik ete almaıdy», degen qaǵıdany ár kez esime ustap, Jaratýshy ıemizdiń «Álı Imran» súresinde «...Bólinbeńder», dese, Alla elshisi odan keıin: «...Kópshilikpen birge bolyńdar! Bólinýden saqtanyńdar!» – deıdi. Men ár kez osyny jadyma saqtaýmen kelemin».

Óziniń aıtýynsha, 1988 jyly 25 jasynda Jezqazǵan qalasyndaǵy Alla úıi degen aty ǵana bar shaǵyn meshitke ımam bolady. Ol kezde keńes zamany áli kúıreı qoımaǵan. Jańa meshit salýǵa jer surasań, Máskeýge jaltaqtaıtyn ýaqyt. Tipti bir joly, halyqtyń kelip ketýine yńǵaıly orynnyń tabylǵanyn aıtyp, tıisti mekemege barǵanynda, ondaǵy laýazym ıeleri «Lenın kóshesiniń boıynda ma?», dep eki kózi sharasynan shyqqany, áli kúnge esinde. Birte-birte temir qursaýdyń shirýi jetip, qıraı bastaǵanda, alǵashqy meshitke jer belgilenip, qazyǵy qaǵylǵan kúni qos janary jasqa tolyp, «Iá, jamaǵat, táýbe!» deıdi. Surqaı kúnder kelmeske ketip, Alla úıleri qalany qoıyp, ár aýyldan boı kóterdi. Qazir Jez­qazǵan qalasyndaǵy sol máselede qol ushyn bergen oblystyq partııa uıy­my­­nyń basshysy E.Ejıkov-Baba­hanov pen atqarý komıtetiniń tóraǵasy Sháripbek Shardarbekovtiń esimderin rızashylyqpen eske alady.

«Ultty saqtap kele jatqan urpaqtar sabaqtastyǵy ǵoı. Ilim men bilim ur­paqty azdyrmaıtyny anyq. Men bul rette Allaǵa, odan soń Abaıǵa den qoıam. Sebebi osy eki arnada adamdyqtyń aınasy jatyr. Quran aıattaryndaǵy bilim men ǵylym týraly qaǵıdalardy alda keltirdim. Al Abaı: «Ǵylymsyz ahıret te, dúnıe de joq. Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan qaj, eshbir ǵıbadat ornyna barmaıdy», «Qudaıdan qoryq, pendeden uıat, balań bala bolsyn deseń – oqyt, mal aıama. Áıtpese bir ıt qazaq bolyp qalǵan soń, saǵan raqat kórseter me, ózi raqat kórer me, ıa jurtqa raqat kórseter me?», deıdi. 

Men orta mektepterge baryp, oqýshy­larmen kezdesý ótkizip turamyn. Maq­satym – tap-taza sanany teris aǵymnan saqtaý, Alla jolynyń durystyǵyn uǵyn­dyrý, ıaǵnı asyl dinimiz týraly túsinik berý. Adasyp qalǵandarǵa: «Eń aldy­men Qurandy oqy, shyndyqty tap. Hadıs­terge úńil. Ulttyq uǵymdarǵa, ata-babanyń salt-sanasyna aqylmen, sabyrmen qara» – deımin. Bizge Alla perzentterimizdi amanatqa bergen. Bala júregi – gaýhartas. Sol júrekke ne tússe, bala sony pishindeıdi. Jumys, qyzmet dep balany kózden tasa etýge bolmaıdy. Qyz anaǵa, ul ákege qarap ósetini álim­saq­tan belgili. Paıǵambarymyz: «Balaǵa ákeniń berer eń jaqsy syıy – tárbıe», dese, hakim Abaı: «Balanyń jaqsy bol­maǵy birinshi – ata-anasynan, ekinshi – us­ta­zynan, úshinshi – qurbysynan», degen.

Iá, qıyndyqtar bar. Biraq bala ózge­ni­ki emes, ózińdiki ǵoı. Jaqsy bolyp ósse qýa­nyshyn kóresiń, jaman bolyp ósse, to­za­ǵyn tartasyń. Endeshe balany kóz­den tasa etýge bolmaıdy. Paıǵambary­­myz (s.ǵ.s) eı, múminder ózderińdi, ári úı-ishterińdi qorǵańdar, balalaryńdy tozaqtan saqta deıdi. Tozaq dep otyrǵany jat ádet, jat pıǵyl ǵoı. Sol ádetterdiń qurbanyna aınalǵandar aramyzda joq emes, bar. Alańdatpaı qoımaıdy. Bul bárimiz sabaq alar jaǵdaı ekeni de ras.

Keıbir ata-analar meniń balalarym kóp til biledi, tórtkúl dúnıeni aralap júr, dep maqtangerlikke salynatyny bar. Biraq óz ultyn, óz tilin tolyq bile me eken? Óz tilin uqpaı, ózge tilge jetik­pin deý qalaı bolar eken? Men ata-analar­dyń esine Alla elshisiniń myna bir ósıet sózin sala ketkendi jón dep taptym. Ol: «Meniń anaýym bar, mynaýym bar degendi unatpaımyn» dep keledi. Sonda maqtangerliktiń de shet pen shegi bolatynyn ańǵartyp otyr emes pe?

Ákemen jaǵalasý, anaǵa qatygezdik kór­setý qan men janymyzda joq edi ǵoı. Órkenıetke umtylýdyń da jón-josy­ǵyn saralap otyrsaq, qane. Men bar pá­leni jahandanýdyń kesirinen haly­qtyq qasıetten aıyrylyp bara jat­qan­nan izdegen jón be deımin. Ultty saq­taı­tyn ulttyq bolmys qoı. Sol bolmysyn saqtaı almaǵandar, qumǵa sińgen sýdaı bolmaq. Ár qandasymyz álgi jahan­daný­dyń qulyna aınalmaı, ulttyń «quly» bolsa eken deımin. Osy arada Muhammed Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) hadısteri­nen dáıekter keltireıin. Eger ony sana­myz­ǵa sińirsek, azǵyndyqtan boı tar­typ, syılastyǵymyz ómirsheń bolar edi. «Áýeli anańa, taǵy da anańa, taǵy da anańa, sodan soń Otanyńa jaqsylyq jasa» – bul hadıs sózi. Ana qudiretin qan­daı tap basyp aıtqan?! Ana – Otan deıdi. Ekeýi egiz bolyp shyqty. Osyny ár jas kókeıine kestedeı toqysa deımin. «Ata-tegińdi, týys-týǵanyńdy jaqsy tanyp bil. Óıtkeni ózara qatynas jasaýyń úshin qajet bolady» – degen túıin teksizdikten saqtaıdy. Kóp nárse osy tekti bilmeýden bolyp jatqan joq pa? «Qartaıǵan shaǵynda ata-anasyn razy etip, kútpegen perzent qor bolsyn!», «Ákege baǵyný – Allaǵa baǵyný. Onyń aldynda kúnáhar bolý – Alla aldynda kúnáhar bolý». Eki tujyrym da hadıs­ten alyndy. Aýyrlaý estiledi, biraq aqıqattan kim qashyp quty­lady? «Kimde-kim ata-anasynyń rıza­lyǵyn alǵan bolsa, Alla onyń ómirin uzartady», osyny bilgen adam nadan­dyqqa barmaıdy. Biz keıde osyndaı qaǵıdalardy jastarǵa der kezinde jetkize almaı, olar qatelikke urynyp júrgen joq pa eken degen bir saýal jan dúnıemdi mazalaı beretini bar», deıdi qajy.