Ádiletti kisige Allanyń keńshiligi mol

Daýdy qashan da ádildikke júginip, qara qyldy qaq jaryp bılik aıtýdyń Alla aldynda zor abyroı ekenin, al bura tartý aqyrettiń jazasyna ákep soǵatynyn qazaq jaqsy bilgen. Sondyqtan da, «Týra bıde týǵan joq, týǵandy bıde ıman joq» deıdi qazaq týǵanǵa búıregi burǵandy ımansyzǵa balap. Osy oraıda tarıhshy Qurbanǵalı Halıdtyń «Taýarıh hamsa» eńbeginde kezdesetin qazaqtyń ádil bıligi jónindegi oqıǵalardy mysalǵa keltirsek deımiz. Bul oqıǵalar keler urpaqqa úlgi bolsa ıgi.

«Ǵıbraty bar bir oqıǵa osy zamanymyzda bolǵan eken. Biz jaqtaǵy qazaqtarǵa arǵynnyń Janaq degen ataqty aqyny naıman eline keledi. Mingeni ədemi shubar at eken. Birneshe dýan eli bas qosqan úlken bir jıynda Janaq el basshylarynyń qasynda otyrady. Edəýir maly bar bir jigit te sol topta eken. Janaqtyń aty esinegende, əlgi jigit at tiliniń túbinde teńgedeı qara qalynyń baryn kórip qalady. «Til astyndaǵy myna qaldy shubar at ıesi biledi, ne bilmeıdi. Osyny belgi etip, atymdy tanydym dep kórmeımin be» dep aramdyq oılaǵan əlgi jigit attyń aldy-artyn qaraǵan bolyp, bılerdiń aldynda pəlen jyly joǵalǵan atym edi degen daý aıtady.

– Munyń qate, at pəlen kisiniń qol týmasy, óz bıesiniń qulyny, – deıdi Janaq.

Jigit tilindegi belgini aıtyp:

– Taı kúninde ury tisin qaqqanda kórgenim, eger, tiliniń astynda qara qaly bolmasa tanýym qate bolsyn, – deıdi.
– Jigitim, at pəlen kisiniń óz bıesiniń qulyny, óz aıǵyrynyń tuqymy ekeni anyq edi. Men de bir armanymnan shyǵaıyn, qudaıdyń atyn aıt ta, al, – deıdi Janaq.
Jigit te toqtalmaǵan: – Ol da (ollahı degeni), – deıdi.

Osy sózge toqtasyp, atty sarapqa salǵanda, til astynda qara qaly bar bolyp shyǵady. Janaq artyq esh nərse deı almaı, attyń er-toqymy men júgenin sypyryp alyp, otyra ketip, myna óleńdi aıtyp nazalanady:

Janyn bergen Janaqtyń shubaryn jer,
Myna aram bul shubardy meniki der.
Jaqsy atymdy jalǵanda satqan jannyń,
Bir qudaı, óziń bilip jazasyn ber!

Ol kezdegi adamdar beline kúldəri nemese bútin kók, aq matadan belbeý býynatyn salt eken. Jigit belbeýin sheship, bir ushyn beline, bir ushyn attyń moıynyna baılap, jeteleı jóneledi. Jolda aǵyp jatqan bulaq sýy bar eken, jigit əlgiden attaı bergende, at tartynyp qalady da, jigit shalqasynan túsedi. At úrkip, súıreı jónelip, tastan-tasqa soǵyp, jigitti tepkilep óltiredi. «Janyn bergen Janaqtyń shubaryn jer» degen mətel osydan qalypty. Jınalǵan jurt Janaqqa: – Jalǵanǵa ant iship bul pəlege ózi jolyqty, endi atty óziń al, – degende ol: – Jalǵannyń jazasyn bergen attyń ústine meniń endi er salǵanym jaraspas, – dep, atty sol ólgen jigittiń asyna soıǵyzypty. «Taýarıh hamsada» keltirilgen osy bir derekti qazir ərkim ərtúrli etip aıtyp júr.

Qazaq elindegi taǵy bir qyzyq bılikti Qurbanǵalı óz kitabynda ańyz sııaqty etip jazyp ketipti. Erterekte adamdar da iri edi, bıler de ədil edi deı kelip, bir urynyń bozbala kúnindegi túngi joryǵyn sóz etipti:

«Jas kezimde ury edim. Baıys, Baısıyq degen eki eldiń biz Baıysy bolamyz da, Baısıyqqa qaraǵanda irgelimiz. Bir kúni Baısıyq pəlen jerge kelip qondy degen habardy estidim de, bir túıesin urlap, toǵaıly taý arasyna bekitip tastap, úıge kelip jatyp qaldym. Erteńinde ıesi izimen qýyp keldi.

– Iz osylaı keldi. Ury sensiń, túıemdi ber, – dedi kele sala. Men baıystyǵymdy kórsetip:
– Aýlaq júr, alǵanym joq – dedim.
– Óziń bir qý ekensiń. Túıemdi senen alamyn, bolmasa qolyńda ólemin, – dep jatyp aldy.
– Qaısy bıge baramyz, kimdi tańdaısyz? – dedim men.
– Aǵań Toǵaıraqqa baramyz, – dedi. Men ishteı qýansam da:
– Bul degeniń durys emes, ol meniń týǵan aǵam. Bıligi seniń paıdańa sheshilse jaqsy, sheshilmese «Bir kisiniń balasysyń, baýyryńa tarttyń» dep kónbessiń. Basqa bıge baraıyq, – dedim.
– Toqamnyń bıligine rızamyn, – dep otyryp aldy.

Keshke deıin sózge aınaldyrdym da, «búgin endi kesh boldy» degen syltaýmen ony úıime qondyryp, Toǵaıraqqa erteńinde barmaq bop, ne dese de, onyń bıligine toqtamaq boldyq. El jatyp, qonaǵym qalyń uıqyǵa engende, atyma minip, naızamdy qolyma alyp, Toǵaıraqqa jóneldim.

– Neǵyp tún qatyp júrsiń? – dedi jeńgem.
– Toqańda azyraq sharýam bar edi, – dedim. Toqamnyń jasy seksennen asqan bolatyn.
– Ne sharýamen keldiń? – dep surady.
– Bir Baısıyq kelip, jala jaýyp otyr. Erteńgi kúni sizge kelmekshi edik. Meni ataǵy shyqqan ury dep jyǵyp berip júrmeńiz, aqtyǵymdy aldyn-ala bildirip qoıaıyn dep keldim, – dedim.
– Qara bolmasań qarańǵyda júrmes ediń, bir pəleń bar ǵoı, – dedi. – Jə, erteń ekeýiń kelgende kórermiz, daýgerdiń de sózin tyńdarmyn.

Osy sózben úıime qaıtyp kelip, jatyp qaldym. Erteńine Toǵaıraqqa keldik. Kópten kórmegen adamdaı amandyq surasyp otyrdym. Daýgerim bir qý jaq sheshen eken, aqyretti aýyzǵa alyp, salmaq sala:

– E, Toqa!
Baıys, Baısıyqtyń balasymyz,
Bərimiz de aqyretke barasymyz.
Qudaı sizdi artyq jaratty,
Bizdi aýzyńyzǵa qaratty.
Kóptiń baratyn jeri bir zyndan kól,
Azdyń barar jeri de aqyry sol,
Ədiletti kisige Allanyń keńshiligi mol.
Aldymyzda alty qadam kór bar,
Alty qarys bóz bar.
Múńkir-nəńkir suraýy bar,
Jaýap tappaı jylaýy bar, – dep taqpaqtaı jóneldi.

Sózin bitirmeı jatyp-aq, Toqam əserlenip ketkendeı boldy. Aýyr bir kúrsinip, kózine jas aldy da, maǵan qarady. – Janym-aý, sen túnde kelgende nemenelerdi aıttyń? Myna kisi taı, qunanǵa toqtaıtyn emes, túıesin berip, jolǵa salsańshy, – dep júzimdi aıdaı qylyp, túıesin alyp berdi.

Bul əńgimeden biz eki túrli məseleni paıymdaımyz. Birinshiden, sol kezdiń adamynyń tabıǵattyń ózindeı tazalyǵyn, janynyń jomarttyǵyn, kisiligin, kishiligin, parasatyn tanyp-uǵamyz. Ekinshiden, kisini kisideı syılap, «sózine qarap kisini tanyǵanyn, kisige qarap sóz almaǵan» asa bir zerdeliligine janymyz súısinedi.