ÁKENIŃ EŃ QYMBAT SYILYǴY

Bala – taza aq qaǵaz. Áke-shesheniń  árbir sózi, is-áreketi sol aq qaǵazǵa tańbalanady. Sońyra, ol jazbalar balanyń bolashaǵynda aıtarlyqtaı rol oınaıdy. Balany adamdarǵa degen meıirimdilikke, qamqorlyq pen qurmet tanytýǵa úıretý asa mańyzdy. Ádette, bala bul qasıetterdi ata-anasynan kórip boıyna sińiredi. «Qus uıada neni kórse, ushqanda sony iledi» demeı me?

Sondyqtan árbir usaq-túıek bala úshin mańyzdy. Qysta juqa kúrteshede júrgen kedeı, emtıhan tapsyra almaǵan synyptasy, muqtaj qart kórshi ájeı t.b. Munyń barlyǵyna balanyń óz paıymy bar. Balanyń óz ortasyndaǵy bolyp jatqan jaıttarǵa nemquraıly qaramaýyna ata-anasy jaýapty.

«Balany jastan» degendeı jeke tulǵa retinde qalyptasýy úshin múmkindigine saı jaýapkershilikter tapsyrýdan bastaǵan jón. Máselen:

1.Jaýapkershilik. Demalys kúndi qalaı ótkizýdi josparlaýdy tapsyryńyz. Bala óz josparynda úıdegilerdiń oılary men qalaýlaryn umytpaýyn eskertińiz.

2.Qurmet. Aqıqattyń birneshe qyry baryn úıretińiz. Sondyqtan, árkimniń jeke pikirin qurmetteý qajet. Meıliń, ol bir-birimen sáıkespese de.

3.Dostarymen oıynyn qadaǵalaý. Bul balanyń júris-turysyndaǵy kemshilikti baıqaýǵa múmkindik beredi.

Mine, munyń barlyǵy árbir sheshimniń eń tıimdi tusyn tabýǵa tárbıeleıdi. Eń bastysy, balanyń qatesin qatty synǵa alyp «Seni eshkim jaqsy kórmeıdi. Seniń jóni túzý dosyń joq» degendeı sóz aıtpańyz. Bul balany aıtarlyqtaı jaralaıdy.

Kez kelgen bala qatelesedi. Bul – zańdy. Másele basqada. Balanyń kezekti qateligine ata-ananyń kózqarasy qandaı? Mine, másele qaıda! Bir ata-ana «búldirgen» balany jazalaıdy. Ekinshi ata-ana baǵyt-baǵdar berip, balasyna qatelikten sabaq alýdy úıretip tárbıeleıdi. Árıne, sazaıyn tartqan bala, tynyshtalyp eshnárse búldirmeı otyrady. Biraq bul sheshim emes. Eń mańyzdy sheshim balanyń bolmysyn túzý qalyptastyrý. Jeke derbes oıy bar, ózine senimdi, jat minezi joq tulǵa etý.

Máselen, bala inisin urdy deıik. Anasy ashýlanyp mán-jaıdy túsinbeı balany urdy nemese záre-qutyn alyp aıqaı saldy. Bala anasynyń bul áreketin qalaı túsinedi? Jaraıdy, sol ýaqytta baýyryna tıispeıtin shyǵar. Alaıda, tárbıe degen osy ma? Balany jazalaý tárbıeden kútken nátıjeni bere me?

Máseleniń basqa da sheshimi bar. Balanyń qatelesýi zańdy ekenin umytpaǵan jón. Bala búgin de, erteń de qatelesedi. Bul onyń ásili jaman degen sóz emes. Bar bolǵany balanyń óz Emotsııasy men minezin qoldanýdy úırený protsesi. Ol úshin balaǵa birshama ýaqyt kerek.

Oıynshyǵyn syndyrǵan nemese sýretin jyrtqan inisin urǵan balaǵa asyqpaı baýyrynyń buzyqshylyq jasaǵany durys emes ekenin, onyń ne úshin urǵanyn da biletindigin, biraq kelesi joly urmaı, bolǵan jaıtty úlkenderge aıtýdy anasy eskertse. Balaǵa kóńil bólip, onyń «problemasyn» sheshýdiń nátıjesinde birinshiden, ata-ana balasymen dıalog qurýdyń jolyn qalyptastyrady. Ekinshiden, bala basqalarmen sanasatyn bolady. Úshinshiden, bul jaıt qaıtalansa, kimge aıtý kerektigin biletin bolady. Tórtinshi, bala anasyna nemese baýyryna degen renishi bolmaıdy. Besinshi, kishi baýyrymen qalaı mámile jasaýdy úırene bastaıdy. Mine, munyń barlyǵy balanyń durys qalyptasýyna áser etedi.

Demek, balaǵa «tóbelese berseń, budan bylaı ol balamen oınama» degen sııaqty tıymdar sheshim emes. Kerisinshe, balaǵa basqalarmen uryspaı-talaspaı oınaýdy úıretken jón. siz janynda bolmaǵan kezde óz betinshe balalarmen eshbir «qaqtyǵyssyz» qarym-qatynas qura biletin bolady.

Máselen...

1.Teorııalyq daıyndyq. Balańyzǵa «eki bala bir mashınamen qalaı oınasa bolady, qalaı bólisedi?»,-degen suraq qoıyp, onyń sheshimin alyńyz. Osyndaı birqatar suraqtarmen balaǵa aldyn ala basqa balalarmen qarym-qatynas qurýdy úıretesiz.

2.Tórelik. Oıynshyqqa talasqan sátte balanyń qolynan kúshtep alyp, basqa balaǵa berý qatelik. Bólisý kerektigin janjal ústinde emes, keıinirek barlyǵy basylǵan soń úıretken durys. Al, qazirshe ekinshi balaǵa basqa bir oıynshyq taýyp bergen jón.

3.Oqshaýlamaý. Bala jeke dara emes basqa balalarmen kópshilikte oınaǵany durys. Bul balanyń júris-turystaǵy kemshin tustaryn baıqaýǵa múmkindik beredi.

4.Saldaryn túzetý. Oıyn ústinde jylaǵan nemese oıynshyqsyz qalǵan balanyń kóńil-kúıi jaıly onymen emin-erkin kezde sóılesý. Balanyń oıyn bilip, oǵan mán-jaıdy túsindirý.

Al, endi balany tárbıeleý eń áýeli jas ata-ananyń ózin-ózi tárbıeleýden bastalady. Teorııalyq turǵyda birshama jaıtty ata-analar biledi. Degenmen, onyń basym bóligin oryndaı bermeıdi. Qala berse, qulaǵy tynysh bop, mazasyn almasa balaǵa asa kóńil bólmeıdi. Balanyń árbir buzyqshylyǵy, tentektigi onyń qalyptasý jáne daralanyp derbes bola bastaýy ekenin umytpaý kerek. Tárbıedegi nemquraılyq saldarynan ata-ana pen balasyn arasy alystap ketedi. Ekeýiniń arasynda baılanys úziledi.

Sondyqtan, balany syrttaı baqylap baǵyt-baǵdar berý qajet. Bir orynda turmaıtyn jáne sát saıyn tóbelesip qala beretin baladan ata-ana shydamy taýsylyp sharshaıdy. Qala berse, júıkesi de qajıdy. Alaıda, sharshadym dep balanyń úreıin ushyratyndaı nemese bala ata-anam meni jekkóredi eken degen oıǵa baratyndaı etip aıqaılaý nemese eń jamany urý durys emes. Mundaıdyń aldyn alý úshin birneshe keńes bar.

1.Jas ata-ana qateligi. Barlyq ana ashýyn tizgindeı almaǵanyn bylaı túsindiredi: «munyń qate ekenin bilemin. Biraq, ashýyma ıe bola almaı qol kóterip qoıa beremin»,-deıdi. Ne sebepti ashýlanasyz degen suraqqa ana: «balam bir qateni júz ret aıtsam da qaıtalaıdy»,-deıdi. Demek, ata-ana bop siz qaıta-qaıta qatelesetin bolsańyz, balanyń bir qateni júz qaıtalaýy zańdylyq emes pe? Mine, osyny umytpańyz.

2.Ashý – dushpan. Ata-ana ashýlanǵandaǵy ne oılaıtyndyǵy asa mańyzdy. Kóbinese, balam aıtqanyma qulaq aspaı, kerisinshe eregisip tur degen oı ata-anany qatty ashýlandyrady. Al, negizinde, oıyn balasy ata-ana eskertpelerin umytyp ketkendikten oryndamaıdy. Bala emes pe?

3.Dármensizdik. Jeke ýaıym-qaıǵy nemese ómirdegi qıyndyq pen sátsizdikterdiń esesin baladan alý. Bul eń soraqysy. Beıkúná balanyń jazyǵy ne? Árıne, bul dármensiz ata-ananyń qylyǵy.

4.Ókinish. Ashýlanǵan sátte, barlyǵy basylǵan soń ne bolatynyn bir sát oılap kórińiz. Ádette, «qap, balamdy beker urystym nemese urdym» dep ókinip jatady. Demek, ata-ana balanyń bul buzyqtyǵy oǵan ashýlanýǵa turarlyq jaıt emes ekenin kesh bolsa da túsinip otyr. Endeshe, ata-ana ashýyn óz qolynda ustaýdy úırengeni álde qaıda jaqsy.

5.Tosyn syı. Balanyń «tosyn syıyna» daıyn bolyńyz. Bala taǵy da tentektigin qaıta jasaǵanda onymen qalaı mámile jasaıtynyńyzdy oısha júgirtip shyǵyńyz. Máselen, kelesi joly oıynshyqtaryn jınamasa, ne isteısiz?

Eń bastysy bala tárbıeleý arqyly adam áýeli ózin tárbıeleý qajet. Jaman ádetterinen arylý tıis. Óıtkeni, bala estigenin emes kórgeninen kóbirek úlgi alady. «Qus uıada neni kórse, ushqanda sony iledi». Al, paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) «Áke balaǵa jaqsy tárbıe (minez-qulyqtan) artyq syı bere almaıdy[1]»,-degen.

Rýslan QAMBAROV,

ıslamtanýshy