ALǴAShQY DINNIŃ PAIDA BOLÝY JAIYNDAǴY ǴYLYMI TUJYRYMDAR
Qoǵam ómiri men rýhanı bolmysy jaıynda ǵylymı zertteýler júrgizgen fılosoftar, áleýmettanýshylar men dintanýshylar alǵashqy dinı júıeler jaıynda túrli tujyrymdar aıtqan. Ár ǵalym óziniń zertteý nysanynyń sheńberinde dinge túrli túsinik beredi. Nátıjesinde, alǵashqy dinı júıe retinde, ǵalymdar anımızm, totemızm, natýrızm, magııa, fetıshızm, paganızmderdi bóle-jara ataıdy. Atalmysh dinder negizinen kóp táńirlik (polıteıstik) senimnen turady. Ǵalymdardyń aıtýy boıynsha, alǵashqy qaýymdyq qurylys ýaqyt ótken saıyn mádenıettilikke qol jetkizip, sońynda mádenıetti, órkenıetti elge aınalǵany sekildi, dinder de alǵashqyda kóp táńirlikten bastaý alyp, bertin kele, bir qudaıǵa (monoteızm) syıynýdyń qalyptasqandyǵyn aıtady. Al ıslamnyń bul pikirge kelispeıtindigine tómende toqtalyp ótemiz. Endi osy aıtylǵan ǵylymı tujyrymdamalarǵa kelsek:
a) Anımızm – adamnyń ómirlik isterine aralasatyn jáne adamǵa óz maqsatyna jetýge kómektesetin nemese kedergi keltiretin sansyz «rýhanı álemderdiń» bolatyndyǵyna degen senim.
Bul tujyrymnyń mán-jaıy Edýard Taılor eńbekterinde birshama qısyndy túrde taldanady. «Anıma» latynsha «rýh» degen uǵymdy bildiredi. Iaǵnı, anımızm degenimiz jandy-jansyz tirshilik ataýlyda bolatyn rýhqa tabynýshylyq. Taılordyń teorııasy boıynsha, jan uǵymy – jyn shaıtandar, túrli rýhtar jáne rýhanı mánder tobyna ortaq esim. Alǵashqy qaýymdyq kezdegi adamdar úshin uıqy men ólimniń mańyzy zor edi. Olardyń túsinigi boıynsha uıqy – rýhtyń tánnen shyǵyp serýendeýi jáne tánge qaıta oralýy bolsa, ólim – kerisinshe, serýendeýge shyqqan rýhtyń tánge oralmaýy bolyp tabylady. Ólgen adamdardyń rýhtarynyń ishinde jaqsylary da, jamandary da bar. Anımıstik teorııa boıynsha alǵashqy qaýymdyq qurylystaǵy adamdar jaman rýhtardyń jamanshylyǵynan saqtaný úshin jaqsy rýhtardan járdem tileý arqyly rýhtarǵa tabynǵan. Nátıjede «anımızm» degen «din» paıda bolǵan degen tujyrym jasaıdy.
á) Natýrızm – frantsýzsha tabıǵat degen uǵymdy bildiretin «la nature» sózinen shyqqan. Maks Mıýllerdiń (1823-1900 j.) tujyrymy boıynsha, alǵashqy din – «natýrızm». Natýrızm «dini» tabıǵatqa tabyný, ıaǵnı qorshaǵan ortadaǵy zattardy qudaıǵa aınaldyryp, soǵan tabynýdan turady. Bul tujyrym boıynsha, adam tabıǵatpen salystyrǵandaǵy óziniń álsizdigin sezinip, apattardan, jamanshylyqtardan qutylý úshin kún, aı, ot, taý, tas sekildi túrli zattarǵa sıynǵan.
b) Totemızm – rý, taıpa, janýarlar men ósimdikterdiń keıbir túrleri arasyndaǵy týystyqqa sený. Totemızm rý músheleriniń keıbir janýarlarǵa kıeli dep tabynýy nemese ár alýan kıeli nárselerge táýeldi bolýy. Totemızm kóbinese eginshilik jáne ańshylyqpen aınalysqan alǵashqy qoǵamdarda kezigedi. Frantsýz áleýmettanýshysy E. Dıýrkgeım (1858-1917 j.) 1912 jyly jazǵan «Dinı ómirdiń qarapaıym pishinderi» atty eńbeginde «Totemızmdi» alǵashqy din dep esepteıdi. Ol avstralııalyq turǵyndar arasyndaǵy totemdik senimniń keń taraǵanyn dálel retinde alǵa tarta otyryp, osyndaı tujyrym jasaıdy.
Shyntýaıtynda, Dıýrkgeım Avstralııaǵa arnaıy zertteýshilik saıahat jasamaǵan, tek sonda baryp kelgen saıahatshylardan surastyrý arqyly atalmysh tujyrymdy alǵa tartady.
v) Magııa – uǵymy ár túrli salt-joralar men oǵan sáıkes nanym-senimderdiń ortaq belgisi bolyp tabylady. Magııalyq is-áreket – maqsattylyq baǵyty boıynsha emdeý magııasy (táýiptik), saqtaýshy magııa, zııandy magııa (kóz tııý) sekildi túrleri bolady.
Aǵylshyn Etnology, alǵashqy dinderdi zertteýshi ǵalym Djeıms Djord FrEzer (1854-1941 j.) 1890 jyly jazǵan «Zolotaıa vetv» (Altyn butaq) atty aýqymdy eńbeginde «magııalyq ónerdi» din paıda bolǵanǵa deıingi shynaıylyq qarym-qatynastyń ámbebap formasy bolǵan deıdi. Frezer pikirine qulaq túrsek, magııa belgili bir dárejede dinniń damýyna úles qosqan bolyp shyǵady.
