«ALTY ARQANǴA BIR SERKESh»

Alty arqanǵa bir serkesh Bizdiń bala kezimizde Shaǵantoǵaı saharasynda Sháýeshekten «alty arqanǵa bir serkesh» aıyrbastaıtyn qazaq saýdageri kelip júrdi. Ol kisi saýdany kóbirek kóktem kezinde jasaıtyn. Bul adam keıin kele aýqattanyp baıyp ketti, sol jerden áıel alyp, turaqtap qaldy. Biraq onyń atyn jurt «alty arkan» atap ketti. Naqty aty el esinen shyǵyp, sol katarda men de bilmeımin, biraq «alty arkan» dese, bilmeıtin qazaq joq edi.

Mal aıyrbasy

 Qazaq bıler keńesiniń sheshimi boıynsha 1885 jylǵy Karamola zańynda burynǵy «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», áz Táýkeniń «Jeti jarǵysy» negizinde mynadaı sheshim belgilengen:

Mańdaıaldy túıe - 3 at nemese 30 qoı;

 Ortasha túıe - 3 besti;

Dónen atan 2 besti, bir taı;

Qunan atan- 2 besti;

Taılaq - qulyndy bıe, 12 qozy;

Bota - bir besti;

Báıge at - ortasha bir túıeden bes túıege deıin;

Jorǵa at - qulyndy bıeden tórt túıege deıin;

Jaqsy at - qulyndy bıeden bir túıege deıin;

Aıǵyr - qulyndy bıeden segiz bestige deıin;

Bıe: qulyndysy 10 koı, qulynsyzy - 10 tokty;

At - toǵyz koı:

 Besti - 7-8 qoıǵa deıin;

Denen - 5-6 qoıǵa deıin; 

Kýnan - 4-5 qoıǵa deıin; 

Taı - 3-4 qoıǵa deıin;

Kulyn - 2 qoıǵa deıin;

Atan ógiz - 12 qoıǵa deıin;

Besti ıakı dónen ógiz - 4-8 qoıǵa deıin;

Taıynsha - 2 qoı.

Qazaq arasynda bolyp jatatyn mal aıyrbas saýdasy, mine, osylaısha, qoı ólshemi boıynsha júrgizilip kelgen. Qalǵan qalyńmal, aıyp salý, qunǵa jyǵylý (kisi ólimi bolǵanda) nemese dos bolý, túsel túsý, t.b. alys-beris kezinde osy ólshem boıynsha jumys júrgizilgen.

Mysaly, qalynmal alý kezinde belgilenetin «bas jaqsy» - 90 baıtal, "orta jaqsy» 60 baıtal, "aıaq jaqsy» - 40 baıtal.

Mine, osy baǵa boıynsha júrgiziledi. Kun tóleıtin kezdegi aıyptyń bas toǵyz (túıe bastatqan), orta toǵyz (at bastatqan), aıaq toǵyz (dónen ógiz bastatqan), sondaı-aq eń aýyry - toqal toǵyzǵa deıin, mine, osy mal ólshemi boıynsha atqarylyp kelgen.

Adam quny 

Qazaq arasynda janjal týyp, onyń zardabynan adam ólimi kelip shyqsa, oǵan aıypker jaq qun tóleý tártibi júrgizilip kelgen. Qun daýger men aıypkerdiń keńesi boıynsha halyk bıleri jaǵynan kesim jasalady. Kesim boıynsha qunǵa mal tólenedi.

Qazaqta «erdiń kuny eki elý» degen turakty sóz tirkesi bar, munyń ózi «erdin kuny júz jylky» degen sóz. Al tóre men qojanyń quny - úsh erdiń qunymen barabar dep belgilengen qazaq zańynda. Buǵan kisi óltirgen jaq tóleýge tıisti aıyp-anjyny qosqanda qun tóleý kóp jaǵdaıda sol kisi óltirgen jakty birjola oısyratyp, qara jerge otyrǵyzyp ketetin jaǵdaılar týdyratyn.

«Qun tólegendeı quldyrady» degen sóz sodan qalǵan.Sonymen birge adamnyń dene músheleri zaqymdansa, onyn da ózindik quny-baǵasy bolǵan.

Mysaly, er-azamattyń kózin shyǵaryp jiberse, ol adamnyń jarym basy eseptelip, bir azamattyń jarty qunyn tóletip alynǵan. Áıeldiń quny da erdiń jarty qunymen barabar.

Adamnyń basqa músheleriniń de ózindik kuny bolǵan. Bul týraly «Qazaq zańdary» taraýynda sóılenetindikten bul jerde kóp toqtalmadyq.

Enbek kuny

Burynǵy zamanda qul qunsyz dep eseptelgen. Sondyqtan onyń eńbegi de ıesi úshin qunsyz enbek bolyp eseptelgen. Keıin kele jalshylar tek kıimi men tamaǵy úshin jaldanatyn dárejege keldi.

Taıaý zamandaǵy biz shetin - jalshynyń bir aıy - bir kórgen jaldamaly enbektiń kuny serkesh jáne jazdyq kıimi men qystyq kıimi baıǵa paryz boldy.

Odan keıin taǵy da bir adym ilgerilep jaldanǵan jigittiń bir aıy bir jýan qoıǵa baǵalanyp júrdi. Jalpy, qazaq arasynda enbek quny koı nemese serkeshpen ólshenýdin syrtynda egin kótertken, úı salýdy kótertken sııaqty kóterme eńbekterdiń de ózindik ólshemi boldy. Osylaı dep jazǵan zertteýshi sózine dálel retinde óz kózimen kórgen jaıtty sóz etken.

"Óz kózimizben kórgen Basbaı Sholaquly jalshylarynyń aılyq eńbegine «qoı-serkesh», ıaǵnı bir qoı, bir serkesh beretin. Oǵan qosa jalshynyń jazdyq, qystyq kıimi men tamaǵy Basekeńe esep bolatyn. Sol sebepti jalshylar Basekeńniń malyn baǵýǵa kóp umtylatyn. Óıtkeni Basekeń jalshylaryn «bizdiń qosshylar» dep atap, ózimen teń sanaıtyn. Eńbegi sińgenderine áke ornynda qudalasyp, áıel alyp beretin", - dep kórsetilgen zertteýshi Zeınolla Sániktiń eńbekterinde.

 Derekter Zeınolla Sániktiń Qazaq Etnografııasy eńbeginen alyndy. 

Avtor: Búrkit Nurasyl