AQYL JÁNE DIN
Shákárim: «Shyn aqylmen tappaǵan din, Shyn din emes jyndylyq» deıdi. Qazirgi kezde nege keıbir din ustanýshylar aqyldan jyraq ketti. Bul dogmalyq din ıslamnyń abyroıyna úlken nuqsan keltirýde. Sebebi nede? Keıbiri Qurandy oqý saýap, biraq ǵylym qýý durys emes dep sanaıdy. Al shyn mánisinde ǵylym da ǵalam da qudaıdyń qudireti emes pe?! Orta ǵasyrlardaǵy qudaıdy izdeý jaıly shyǵarmalardy qarasaq, qudaıdy izdeýdiń ózi tek dinı mátindermen emes sanaly hıkaıalarmen berilgendigi bizge oı salýy tıis. Mysaly, Musylmandarda allegorııalyq hıkaıa dástúri Ibn Sına shyǵarmalarynan bastaý alady. Oǵan da Hýnaın bın Ysqaqtyń (9 ǵasyr) grek tilinen aýdarǵan Salaman bın Absal shyǵarmasy áser etse kerek. Keıinnen Ibn Týfaıl, Sýhraýardı, Ibnýl-Nafs, Molla Jamı syndy tulǵalar bul salany damytqany belgili. Haı bın Iaqzan shyǵarmasy Ibn Sınada bar. Alaıda Ibn Týfaıldyń Haı bın Iaqzan shyǵarmasynyń onymen baılanysy joq. Bir ǵana baılanysy ekeýiniń de allegorııalyq sıpatqa ıe bolýy ǵana.
Zertteýshiler Ibn Týfaıldyń (12-ǵasyr) bul shyǵarmasyna kóptegen sıpattamalar jazyp, túsindirýge tyrysqan. Batys ǵalymdary da óz baǵyttarynsha tanymdaýǵa basymdyq bergen. Negizinen qorytyndylap aıtqanda Ibn Týfaıldyń Haı bın Iaqzan romanynda úsh máselege jaýap bergen desek bolady:
1. Adam balasy eshqandaı bilim almaı-aq, tabıǵatty zerdeleý arqyly «kámil adam» deńgeıine jete alady. Basqasha aıtqanda adamı nápsi aktıv aqylmen birlese alady.
2. Baqylaý, tájirıbe jáne oılaý arqyly qol jetkizgen málimetter, ýahı arqyly kelgen málimettermen qaıshylyqqa túspeıdi, ıaǵnı pálsapa men din arasynda sáıkestik bar.
3. Naqty bilimge qol jetkizýge barlyq adamdardyń qol jete bermeıdi. Aqıqatqa jekelegen adamdarǵa ǵana jete alady.
Demek, Ibn Týfaıl aralda jalǵyz ósken Haı bın Iaqzannyń basynan keshkender arqyly adam balasyn oı júgirtýge, Jaratýshyny tanýǵa shaqyrady. Tipti hıkaıa barysynda qoldanylǵan tásilder men tarıhtar Qurannan alynǵan deýge bolady. Máselen, Haı bın Iaqzannyń aralǵa tap bolýy Mýsanyń sandyqqa salynyp sýǵa tastalýy qıssasymen qabyssa, jaratýshy týraly alǵan málimetine kóńili tolmaı ary qaraı zerdeleýi Ybyraıym paıǵambardyń aıǵa, kúnge jaratýshym shyǵar dep zerdelep, keıin «Batyp ketetin nárseler súıikti (Jaratqan) bola almaıdy» degen támsiline saı órbıdi. Eń basty maqsaty mundaı shyǵarmalar adam balasyn oılanýǵa, jaratylys hıkmetin túsinýge ıtermeleıdi. Al hıkmetin uǵyna otyryp jaratqandy taný, basqa tanýlardan salmaqty bolmaq! Hıkmetsiz nanym da, túsinik te, ǵylym da adam balasyn ushpaqqa shyǵarmaıdy!
