AQYNDAR AITYSY

                        Sóz tórkini

       Aıtys sózi qazaq tilinde kóptegen maǵynalarǵa ıe. Onyń Etımologııalyq máni men sózdik anyqtamasy keń aýqymdy túsindirýdi qajet etedi.

                    Etımologııalyq máni

      . Aıtys sóziniń túbiri "aıt"  degen sózden shyqqan. Qazaq tilinde "aıt" degen sóz sózben sóılesý, pikir almasý, áńgimelesý degen maǵynany bildiredi. Sózdiń qosymshasyz formasy «aıt» dep qaralady. Sondyqtan, *

     . "aıtys" sózine "aıt" túbiri qosylǵan "-ys" jurnaǵy qosylyp, sózdiń maǵynasy eki nemese odan da kóp adamnyń arasynda sózben qarym-qatynas, pikir almasý, jarys retinde qoldanylǵanyn kórsetedi.

                      Sózdiktegi uǵymy

       Qazaq tiliniń sózdiginde "aıtys" sózi tómendegideı maǵynalarda kezdesedi:

     1.  Sózben pikirtalas: Ádette eki nemese odan kóp adamnyń arasynda ótetin shyǵarmashylyq nemese syn pikirtalas. Bul kezde ár qatysýshy óz pikirin, oıyn, kózqarasyn bildiredi.

      2. PoEtıkalyq jarys: Qazaqtyń dástúrli aýyz ádebıetinde, ásirese aqyndar arasynda ótetin poEtıkalyq jarys nemese sóz saıysy. Munda aqyndar óz ónerlerin, sheberlikterin kórsetip, shyǵarmashylyq qabiletterin synǵa salady.

      3. Salt-dástúr boıynsha óleńmen almasý: Qazaq qoǵamynda dástúrli túrde belgili bir jaǵdaılarda (mysaly, oıyn-toıda, jınalystarda) ótkizilip, adamdar arasynda óleńmen almasý, qarym-qatynas júrgizý.

Aıtys – qazaq mádenıetiniń mańyzdy bóligi bolyp tabylady jáne ol ádebı shyǵarmashylyq, áleýmettik qarym-qatynas, jáne mádenı dástúr retinde keńinen tanylǵan.

                Qazaqtyń aýyz ádebıetinde  aıtystyń túrleri

1. Bádik;

2. Jar-jar;

3. Janýarlar men adamnyń aıtysy;

4. Óli men tiriniń aıtysy;

5. Jumbaq aıtysy;

6. Salt aıtysy (qyz ben jigittiń aıtysy; aqyndar aıtysy);

7. Osy kúngi aıtystar.

      Bul aıtystardyń árqaısysynyń ózindik ereksheligi men máni bar.

                         Bádik aıtysy

      Bádik aıtysy – aıtys jyrlarynyń kóne túri. Bul aıtys adamnyń tabıǵattyń jumbaq syryn túsinbegen kezinen, shamanızm din nanymynan týǵan. Adam ózinen tys kúshterge tabynyp, olardyń árqaısysynyń óz ıesi bar dep sanaǵan. Osy kúshterden qutylý úshin ádette keshqurym aýyl jastary jınalyp, bádikti sózben arbap, úrkitip, basqa qonysqa kóshirý maqsatynda aıtysqan. Bádik aıtysynyń mazmuny dinı nanymdardan arylyp, jańa sıpat alǵan. Ázil-qaljyńǵa aınalyp, jastardyń kóńil kóterýine baǵyttalǵan.

                  Janýarlar men adamnyń  aıtysy

     Janýarlar men adamnyń aıtysy halyq aýyz ádebıetinde erekshe oryn alady. Bul aıtystarda adam men janýarlardyń arasyndaǵy dıalogtar kórsetiledi. Mysaly, ıesi men sıyrynyń aıtysy, ańshy men ańdardyń aıtysy jáne t.b. Bul aıtystar halyqtyń kún kórisin, tirshiligin jáne dúnıetaný kózqarasyn kórsetedi.

                      Jumbaq aıtysy

       Jumbaq aıtysy halyqtyń ómir men tabıǵat qubylystaryn túsinýge, bilimdilikti arttyrýǵa baǵyttalǵan aıtys túri. Bul aıtys uıqasqa qurylady jáne jumbaqtardy sheshýge arnalǵan. Jumbaq aıtysy bilimdilik pen tapqyrlyqty talap etedi. Saparǵalı men Nurjannyń aıtysy, Áset pen Rysjannyń aıtysy sııaqty úlgileri bar. Jumbaq aıtysy aqyndardyń dúnıetanymyn keńeıtedi, oılaýdy damytady.

                          Salt aıtysy

            Salt aıtysy eki túrge bólinedi

       1. Qyz ben jigit aıtysy: Bul aıtys kóbine oıyn-toılarda ótedi jáne qyz ben jigittiń aıtysy retinde belgili. Munda aqyndyǵy joq adamdar da aıtysýy múmkin, biraq keıde aqyn qyz ben aqyn jigittiń arnaıy kezdesýi de bolady.

       2. Aqyndar aıtysy: Bul salt aıtysynyń joǵary satysy bolyp tabylady. Aqyndar aıtysy kúrdeli ári sheberlik talap etedi. Bul aıtystar tájirıbe jınaý, aqyndyq sheberlikti jetildirý úshin mańyzdy bolyp tabylady. Ár aıtys túriniń ózindik ereksheligi bar jáne olar qazaq aýyz ádebıetiniń baılyǵyn kórsetedi. Árqaısysy halyqtyń mádenıeti men dástúrin tanytýǵa qyzmet etedi.

                    Islamdaǵy aıtystyń   mańyzy men róli

        Mádenı jáne dinı aspektilerge baılanysty. Islam mádenıetinde aıtystyń nemese uqsas poEtıkalyq dástúrlerdiń birneshe ereksheligi men mańyzy bar.

        1. Dinı tárbıe men úgit: Islamda aıtystar men poEzııa dinı taqyryptardy, moraldyq qundylyqtardy jáne dinı úgitterdi nasıhattaý úshin qoldanylady. Bul shyǵarmalarda Qurannyń úkimderi, paıǵambarlar men qasıetti tulǵalardyń ómiri men ilimderi jóninde aıtylady.

       2. Mádenı turaqtylyq: Aıtys ıslam mádenıetinde halyqtyń tarıhy men mádenıetin saqtaý quraly retinde qyzmet etedi. Ásirese, arab poEzııasynda bul dástúr uzaq ýaqyt boıy saqtalyp kelgen jáne halyqtyń qoǵamdyq jáne áleýmettik máselelerine qatysty oı-pikirlerin bildirý tásili bolyp tabylady.

        3. Ádebı Óner: Islam mádenıetindegi aıtys poEzııalyq ónerdiń bir túri retinde qarastyrylady. Bul ádebı janr aqyndardyń sheberligin, til baılyǵyn, rıtorıkalyq qabiletin kórsetedi. PoEzııa men aıtys óneri arab ádebıetiniń negizgi quramdas bólikteriniń biri bolyp tabylady.

       4. Qoǵamdyq saýattylyq: Aıtys arqyly halyqtyń saýattylyǵyn arttyrý, bilim berý jáne aqyl-oıdy damytý maqsaty kózdeledi. Mundaı sharalar qoǵamdyq ómirdiń ártúrli aspektilerin talqylaýǵa jáne olardy jaqsartýǵa baǵyttalǵan.

      5. Qundylyqtardy qalyptastyrý: Islamda aıtys arqyly adamgershilik, ádildik, shynshyldyq sııaqty qundylyqtardy qalyptastyrýǵa arnalǵan. PoEzııa men aıtys áleýmettik jáne moraldyq máselelerdi qozǵap, qoǵamnyń ıdealdaryn kórsetýi múmkin. Bul erekshelikter Islamdaǵy aıtystyń tek ádebı nemese mádenı emes, sonymen birge dinı jáne áleýmettik turǵydan da mańyzdy ekenin kórsetedi.

 

           Bolat BOPAIULY