ATA SÓZI - AQYL KÓZI QAITA TIRILSIN DESEK...
Qazaq – dilmar sheshen, sóz tapqysh, aıtqysh, oıy oramdy, qııaly qanatty, sezimi seter, tili sheker, sózdik qory baı, aqyly oǵan saı, bitimi dara, aqyly dana, tujyrymy turaqty, dástúr-salty qordaly, rýhanı jandúnıesi baı halyq.
Kez kelgen oqymaǵan jáne oqyǵan qazaq tapbermede, tar jerde ómirdiń barlyq sáterine baılanysty maqal-mátelder shyǵara bilgen, ár zattyń mánin aıshyqtap ashyp, mazmunyn naqty beınelep, qysqa tujyrymdy sózben taq etkizip aıtyp, toq etkizip jetkize bilgen. "Az sóz - altyn, kóp sóz - kómir" dep, kópirip kóp sóz aıtýdy, kóbirshik atqan myljyń sózdi unatpaǵan.
Az sózge óte kóp uǵym uıalata aıtyp, ulanasyr uly uǵymdardy ulyqtap, uqyptap, utyqty uǵyǵymdy jetkize bilgen. "Sóz uǵymdy bolmaı, juǵymdy bolmaıdy" dep, aıtar sózdiń uǵymy men juǵymyna basa den qoıǵan. "Aıtylǵan sóz - atylǵan oq" dep, ár aýyzdan shyqqan sózge asa jaýapkershilikpen qaraǵan. Sondyqtan "Aýyzdan shyqqan sózge óziń qulsyń, aýyzdan shyqpaǵan sóz saǵan qul" dep, esh qashan oılanbaı, tolǵanbaı, jaýapkershilik arqalamaı turyp, qaı jerde, qaı elde, úlken-kishiniń aldynda jaýaby joq, ne nátıjesi oryndalmaıtyn qańǵybas, qaıyrsyz sózder aıtpaǵan. "Jigitti aıtqan sózinen, tulpardy basqan izinen, sulýdy qaraǵan kózinen tany" dep, ár sóz aıtar buryn myń sóz oılap, bir sózdi saralap, obyrazdy aıtatyn bolǵan.
Tolǵaǵy tolmaǵan, tolymsyz oılaryn ortaǵa salmaǵan. "Óner aldy qyzyl til", "Til - tas jarady, tas jarmasa, bas jarady" dep, tildiń almas qylyshtan ótkir ekenine esh kúmán-kúdik keltirmeı, sóz qudireti men sóz kıesine kámil sengen. "Bir aýyz kıeli sóz myń adamdy jadyratady, bir aýyz kúıeli sóz mıllıon adamdy ydyratady" , "Shyndyq esikten etik kıip shyqqansha, ótirik jarty jahandy aınalyp kelip, shyndyqty syrtqa shyǵarmaı esikti basyp tyrmysyp turady" dep, jaman sózdiń, ósektiń jeldeı esip tez, keń jaıylyp taraıtynyn, shyndyqtyń sabyrly, salmaqty jáne anyq nyq basyp júrip taraıtynyn, óte ádemi beıneli marjan sózben órnektep órili oıǵa orap ornyqty jetkizgen.
Shyndyq bir aıtylady ózgermeıdi, qalpyn saqtaıdy. Ósek myń aıtylady, mılıon qubylady. San qulaqqa jetip, sansyz aýyzdan sanaqsyz túrlenip týyndaıdy. Shyndyqty shynshyl, arly, ımandy, bilimdi, tájirıbeli, dana, kórgendi adamdar ǵana aıtady jáne qabyldaıdy. Ósekti álsiz, arsyz, nadan, bilimsiz, kórgensiz adamdar aıtady. Olar ósekti ústemelep, ósirip órtke aınaldyryp, ulǵaıtyp, qosyp qopsytyp jiberedi. Sondyqtan "Ósek - órt" . "Ósektiń kishisi úı búldiredi, úlkeni el búldiredi" dep, ósektiń zıanyn eki aýyz sózben túip, túıindep jetkizedi.
Mine, bizdiń qazaq halqy jańbyrdaı borap jaýyp turǵan oqqa toqtamaı, júıeli bir aýyz dana sózge toqtaıtyn qasıetti de kıeli jáne ıeli uly halyq ekenin, osy aıtylǵan marqa marjan sózderinen túsinýge bolady. Bárinen keremeti sóz ónerin - bar ónerdiń anasy dep tanıdy.
Kósh bastaý qıyn emes,-
Qonatyn jerde sý bar.
Qol bastaý qıyn emes,-
Shabatyn jerde jaý bar.
Qıyn da qıyn ne bar?!
Sharshy topta sóz bastaý qıyn,
Sheshimin adam tappas daý bar.
(Qazaq sheshendik sózinen)
Sóz jumbaǵy ońaı emes.
Pilden qulaǵan turady.
Tilden qulaǵan turmaıdy.
Til ereke erkelikpen til alady,
Tilińdi burys bolsa kim alady.
Tilińdi erkeletip qoıa berseń,
Tilińnen tisiń surap qun alady.
(Abaı Qunanbaıuly)
Til - bosaǵada jatqan arystan, baıqamasań basyńdy jutady.
(Júsip hasǵjıp)
Adam balasy on qateliktiń,-
Toǵyzyn tilden tabady.
(Hylyq maqaly)
Kóz jetpegen alysqa,
Sóz jetedi.
(Halyq maqaly)
Súıreńdegen qyzyl til,
Súzegen buqadan jaman.
(Halyq maqaly)
Kún sáýlesi túspegen qarańǵyǵa,
Til sáýlesi túsedi.
(Halyq maqaly)
Demek, qazaq halqynyń maqal-mátel, támsil sózderiniń fılosofııalyq máni óte tereń. Logıkalyq qısyny berik jymdasqan. Óte úlken aýqymdy jáne kúrdeli, mazmundardy, salqar uǵymdardy typ-tınaqtaı sózge jınaqtap, taýdaı uǵymdy tarydaı sózge syıǵyza aıtyp uǵymtal qulaqqa qut etip quıa salady. Aýyr-aýyr uǵymdardyń salmaǵyn myń qaınatyp qortyp, mergen oımen, salmaqty sózben, qaýyzynan arshyp, dánin alyp, qaýyzyn tastap, aqylǵa ar etip emize salady. Uzaq aıtyp, shylbyrdaı sozyp oıdy bolbyrptyp bosatpaıdy. Ár sózdiń tereń oı túbine tartyp, qarańǵy sanaǵa sham jaqqandaı kóńildi jap-jaryq etedi. Tipten tárbıelik máni óte kúshti. Oqyǵan, estigen adam sol zamanda masyl uıqydan birden oıanyp, dúnıeni endi tanyǵandaı kúı keshedi.
Maqal-mátel – qazaq halqynyń rýhanı jan dúnıesiniń alsyl qazynasy, fılosofııalyq tereń oıynyń paıymy, dúnıe tanymynyń jemisi, aqyl - parasatynyń jaýhary, sóz óneriniń sham-shyraǵy, sheshendik óneriniń ózegi, sara, dana sózdiń basy. Otbasy tárbıesi men adam tárbıesindegi eń qundy oqý quraly. Qazaq degen ulaǵatty uly mádenıetti ulttyń tildik kýáligi, sheshendiginiń kýási…
Ol ǵana emes.
Qazaq halqynyń "Bir aýyz sózi myń dildaǵa" tatyıtyn baǵaly marjan sóz úlgileri - Kúlli adamzat qoǵamy týdyrǵan fılosofııalylyq uly uǵymdardyń bastaý kózi dep taný qajet. Álem fılosoftary da dál osylaı moıyndaıdy. Sondyqtan qazaqtyń sóz sóıleý ádebinde esti sóıleıtin, qalǵandary tyńdaıtyn. "Júıeli sózge túıe shógedi" dep, júıeli sózge qonaq beretin.
Qazaqtaǵy sheshendik ónerdiń joǵary baǵalanýy, sóz ónerine erekshe qurmet kórsetýi, aqyn-jyraý, jazýshy, ǵalymdardy, kósem sheshenderdi, sal-seri, ánshi-kúıshilerdi áspektep el erkesi men serkesine balaýy da sodan. "Bal tamǵan tilden ý da tamady" dep, til ádebine erekshe kóńil bólgen.
Men bul shaǵyn maqalamda qazaq halqynyń ár taqyrypta aıtylǵan maqal-mátel, támsil sózderin usynaıyn. Oqyp otyryńyzdar:
Bir túıir dán - myń tamshy termen kókteıdi.
Ter tókpeı jerge dán ónbeıdi.
Jaman istiń aqyry -
Jigittiń paqyryna qalady.
Deni saý tórde jatady,
Aýyrý tiri men óli arasynda jatady.
Aramnyń dosy - shybyn,
Tesiktiń dosy - tyǵyn.
Jylqy urlaǵan bir kisi,
Kúmánǵa qalǵan myń kisi.
Tapqan qýanady,
Tanyǵan alady.
Uıqyshyl jatyq tańdamaıdy,
Qara qul bastyq tańdamaıdy.
Myqty arqan da úziledi,
Ótelmegen borysh úzilmeıdi.
Táńiri baqqan maldy qasqyr jemeıdi,
Han balasyna eshkim eshteme demeıdi.
Sarańǵa mal bitse de, sadaqa bermeıdi,
Dúmshe moldaǵa dúnıe bitse de, zeket bermeıdi.
Júıirik atpen qoıan qýma,
Bultaǵyna qulasa, quny teń kelmeıdi.
Jerinen jerigen jeti jurttan qonys tappaıdy,
Jigitten jerigen qyzǵa ómiri jigit jaqpaıdy.
Kórmes túıeni de kórmes,
Bilmes kórip tursa da bilmes.
Eldi qý buzady, jerdi sý buzady,
Sút irise aıran bolady,
El irise oıran bolady.
Qasharyńda qasharsyń,
Laqtarda sasarsyń.
Úıden bezgen, elden de bezedi.
Jaqsy pyshaqpen jilik syndyrma,
Ishindegi maıy pyshaq qunyna teń emes.
Adam armandaıdy, Alla sheshedi.
Basy qazandaı, mıy tarydaı.
Beti búırekteı, saqaly kúrekteı.
Saýatsyz molda, basyna shańyraqtaı sálde kıedi.
Qulaqtan azǵan adam,
Kóńilden semiredi.
Jaqsy temirdi otta tanısyń,
Jaqsy dosty joqta tanısyń.
Halyq hanǵa baǵynady,
Balyq sýǵa baǵynady.
Aqyly azǵa aqyl aıtpa,
Aqyl salar qaltasy joq.
Shárgez jannyń shamyna tıme,
Tili onyń qyzyl shoq.
Kópti jamandaǵan kómýsiz qalady,
Kópke topyraq shashqan uıatqa qalady.
Dári shópten tabylady,
Aqyl kópten tabylady.
Keskileýden qoryqpaǵan,
Patshany taqtan julyp alady.
Taısalǵan batyr,
Jaýyn attan julyp alady.
Kóp qumyrsqa jabylsa,
Túıeni jardan ushyrady.
Kóp qara birikse,
Handy taqtan qulatady.
Kilemge bergisiz alasha bar,
Hanǵa bergisiz qarasha bar.
Tasta tamyr joq,
Ádil bıde baýyr joq.
Atadan bala ozbaıdy,
Moıynnan jaǵa ozbaıdy.
Tekti atadan Súleımen týady,
Teksiz ákeden súmireıgen týady.
Balaǵa aıtqan sóz –
Baılaýsyz buzaý.
Qatynǵa aıtqan sóz-
Qaltqysy joq qýzaý.
Meshkeı qatyn shóldeýik keledi,
Tulypty qatyn tóldeýik keledi.
Suǵanaq qatyn suraýyq keledi,
Doly qatyn jylaýyq keledi.
Ini joly - tas qarý,
Aǵa joly - basqarý.
Altyn japyraqty bolsa da,
Aǵash túbi tamyzdyq.
Atadan altaý týsa da,
Adamnyń túbi jalǵyzdyq.
Aı kórmeseń týysyń jat,
Jyl kórmeseń dosyń jat.
Keýip otyryp teýip otyr,
Jan-jaqqa ýyn seýip otyr.
Kemer belbeý – bel sáni,
Kemel jigit – el sáni.
Kóp aqymaqtyń aǵasy bolǵansha,
Bir aqyldynyń inisi bol.
Eshkili aýyl óregen,
Qyzdy aýyl ósegen.
Qyzdy jeńge buzady,
Jeńgeni teńge buzady.
Aılaly qatyn aqyl tabady,
Imandy qatyn baıyn tabady.
Áıelden uıalǵan balasyz ótedi,
Eki tizesin qushaqtap ótedi.
Eri joq áıel – eskegi joq qaıyq,
Áıeli joq erkek – aýyzdyqsyz at.
Qonaq birinshi bolyp qabaǵyńa qaraıdy,
Ekinshi bolyp as salǵan tabaǵyńa qaraıdy.
Zamanyna qaraı kúlkisi,
Ormanyna qaraı túlkisi.
Kúmis esiktiniń kúni
Aǵash esiktige túser.
Hannyń kúni qaraǵa túser.
Mysyqty altyn qambaǵa qamasań da,
Tyshqan ustap jeıdi.
Aıaǵy jaman esikten tórge deıin bylǵaıdy,
Nıeti jaman besikten kórge deıin bylǵaıdy.
Aqshaly kisi aǵaı,
Aqshasyz kisi malaı.
Aqsha usaqtalsa tıyn bolady,
Adam usaqtalsa qıyn bolady.
Kúshti qaýipti emes,
Keshkil qaýipti bolady.
Jolbarystyń artynda teri qalady,
Batyrdyń artynda eli qalady.
Basyn eńkeıte alǵan,
Tizelini de búktiredi.
Shóldi jerde qamysy bolmas,
Jaman nrde namysy bolmas.
Jara bet jazylǵanmen,
Qarabet jazylmaıdy.
Kóńili jamandy ıt qabar,
Nıeti jamandy qudaı tabar.
Aq dárııanyń ózi bolmasań da,
Aǵyp turǵan sarqylmas bulaǵy bol.
Ǵulama ǵalymnyń ózi bolmasań da,
Esti qut qonǵan qulaǵy bol.
Arystandy jeńgen – batyr er,
Ashýdy jeńgen – ımandy er.
Aqyldy oılanǵansha,
Tentek is bitiredi.
Kórmegenge kóseý tań,
Bilmegenge bári tań.
Oq jetpes jerge - qylysh sermeme.
Búlingennen búldirge alma,
Búlingenniń aıaǵynan shalma.
Bıitke pyshaq sýyrma,
Itke taıaq laqtyrma.
It hanǵa da úredi,
Qaraǵa da úredi.
Tilmen baılaǵan túıin,
Qolmen sheshilmeıdi.
Uzyn shapan aıaǵyńa oralady,
Uzyn til jolyńa oralady.
Sóz – saban, is – dán,
Nátıje – jemis.
Bireýdiń at kótermes bózi bar,
Bireýdiń at kótermes sózi bar.
Qulaqtan kirgen sýyq sóz,
Júrekke baryp muz bolar.
Qısyq otyrsań da, túzý sóıle,
Túzý jolda týra júrýdi kózde.
Sózdi ádil sózben usta,
Qashaǵandy quryqpen usta.
Biriktirip aıtsa bıdiki jón,
Qurastyryp aıtsa quldiki jón.
Dosyńnyń pyshaǵymen múıiz kes,
Dushpanyńnyń pyshaǵymen kıiz kes.
Aıǵa jetpes asyńdy,
Aýyldastan aıama.
Erteńgi batpan quıryqtan,
Búgingi pisken ókpe artyq.
Saqtaǵanyńdy jeseń,
Saǵynǵanyń keler.
Asqaqtasań aspaqqa asylasyń,
Báseń bolsań báıgege qosylasyń.
Jatyp jeseń taý da taýsylady,
Jyryp ishseń kólde sarqylady.
Jemir bolsań jetpeısiń tilegińe,
Qarǵys oǵy qadalar júregińe.
Sizder osy maqal-mátelden tarydaı tamshy áser alsańyzdar, onda ata sózi - aqyl kózinde qaıta tirlidi dep esepteńizder!
Bolat BOPAIULY
