«AÝRÝ – ASTAN» NEMESE ORAZANYŃ DENSAÝLYQQA PAIDASY
Halqymyz «Aýrý – astan...» dep tekten-tek aıtpasa kerek. Ǵalymdarǵa qulaq túrsek, durys tamaqtanbaýdyń, nemese mólsherinen kóp tamaqtanýdyń jáne talǵamsyz tamaqtanýdyń saldary úlken dertke aınalady eken. Sońǵy jyldary mamandar tarapynan kóp talqyǵa túsip, buqaralyq aqparat quraldarynda jıi talqylanyp júrgen basty máselelerdiń biri – adamdardyń durys tamaqtanbaýynan týyndaǵan dertter.
Ǵalymdar adam balasynyń deniniń saýlyǵyna onyń ne iship, ne jegeni qatty áser etedi. Ol, ol ma, ataqty Islam ǵulamasy Ibn Haldýn[1] adam qandaı maldyń nemese janýardyń etin jep, sútin ishkenine baılanysty boıynda sol janýardyń minezi men genetıkalyq erekshelekteri paıda bolatynyn aıtqan. Sondyqtan da biz ne iship, ne jegenimizge, qansha mólsherde, qaı ýaqytta jep-ishý kerekpiz bárine kóńil bólýimiz kerek.
Zertteýshilerdiń aıtýyna qaraǵanda, álem turǵyndarynyń 30-35 paıyzy semizdikpen aýyrady eken. Osymen qatar, qazirgi tańda adamzat balasy arasynda asqazan, ishek, júrek tamyrlary, qant dıabeti sııaqty aýrýlar da keńinen etek jaıǵan. Dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý uıymynyń derekteri boıynsha, naýqastardyń 80 paıyzy osy tamaqtanýdyń tóńireginde bolsa, 40 paıyzy tikeleı durys tamaqtanbaýdyń nemese paıdasyz nárselermen tamaqtanýdyń saldarynan týyndaıdy eken. Shyny kerek, qazirgi tańdaǵy batystyq úlgidegi tamaqtaný úrdisi keń etek jaıyp keledi. Mysaly, túregep turyp ıakı júrip bara jatyp tamaqtaný. Fastfýd, gambýrger sııaqty tez, jeńil daıyndalǵan ishinde kalorııasy men holesterıni kóp tamaqtarmen tamaqtanýdy ádetke aınaldyrý. Hımııalyq qospalarmen kómkerilgen gazdy sýsyndardy kóp paıdalanýdyń arqasynda tez salmaq alý, as qorytý júıeleri durys istemeýi jáne joǵarydaǵy aýrýlarǵa ákep soǵýda.
Islam dini de bul turǵyda bizge úlken jol qaldyrǵan. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) súnnetinde bul taqyryptarǵa meńzelgen tustary jeterlik-aq. Asyl dinimizde tamaqtaný ádepteri barshylyq. Sol ádepterdi jáne paıǵambar súnnettin ustansaq, qazirgi dertterge dýshar bolmasymyz anyq. Sol ádepterdiń barlyǵyna toqtalmasaq ta bir-ekeýinen mysal bere keteıik:
Máselen, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Meniń úmbetim dastarqanǵa ash otyryp, toımaı turyp ketedi»,[2] – deıdi. Tamaqtan aldynda jáne keıin qoldy jýý. Asty oń qolymen jeý. Asqazandy úshke bólý. Ol da, árıne, as ishkende Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) súnnetine saı otyrý arqyly bolmaq.
As ishýdiń aldynda jáne sońynda bir shymshym tuz jeý – kóńil aýdararlyq nárselerdiń biri. Alla Elshisi (s.ǵ.s.) Hazireti Álıge (r.a.) qaratyp: «Ýa, Álı! Tamaqty tuzben bastap, tuzben aıaqta! Óıtkeni, tuz – jetpis aýrýdyń emi», – degen. Mamandardyń zertteýine qaraǵanda, ol aýrýlardyń keıbiri mynalar: es aýysý, alapes (vıtılıgo, gansen), qyshyma (Ekzema), tamaq aýrýy (angına), tis aýrýy jáne júrek aýrýy eken.
Irandyq dástúrli medıtsına mamany, doktor Hýseın Ravazade tabıǵı tuzdyń mıkrobty óltiretin qasıetin sıpattaı kelip: «Tamaqty isherden buryn az mólsherde tabıǵı tuz jeý – aýyz silekeıinde jınalyp qalǵan asqazan mıkrobtarynyń tez joıylýyna sebep bolady», – deıdi. Dárigerlerdiń pikirinshe, tamaq isher aldynda tuz jeý aýyz qýysyn mıkrobtardan tazartyp, ony asty qabyldaýǵa daıyndaıdy.
Taǵy bir osy salanyń mamany Doktor Týmanııanes óziniń «Islamdaǵy gıgıenalyq erejeler» atty kitabynda tamaqtan buryn jelingen tuzdyń paıdasyn zerttegen. Ol: «Silekeı aýyzdaǵy silekeı bezderi dep atalatyn jerden bólinip shyǵady. Silekeı tamaqpen kóbirek aralassa, tamaq tezirek óńeshten ótip ketedi jáne tezirek qorytylady. Tamaq isherdiń aldynda tuz jeý aýyz ishindegi silekeı bezderin qozdyrady jáne odan silekeıdiń bólinip shyǵýyn jyldamdatady. Osy jaǵynan tamaqtyń qorytylýyn jeńildetedi. Tuz bos asqazanǵa túsken kezde asqazandy qozdyryp, onyń sóliniń tezirek bólinýine sebep bolady. Iaǵnı, tuz tamaqtyń tez jutylýy men tez qorytylýynda aıtarlyqtaı ról atqarady».
Myna keremetti qarańyz, qazirgi tańda Eýropada naýqastardy ashtyqpen emdeý ádis-tásili keń etek jaıýda. Bul máselede kezinde XIX ǵasyrdyń aıaǵynda fızoterapııa salasynyń maıtalman mamany, nemis ǵalymy Eret Arnold[3] orazamen emdeý ortalyqtaryn ashyp, nebir jazylmas naýqastardy emdep, bul salada úlken jetistikterge jetken. Sóıtip Eret Batystyń kóptegen elderi men qalalarynda (Fasting senter)[4] ortalyqtaryn ashqan. Erettiń ereksheligi sol – Batystyń medıtsına salasynyń eń myqty 24 ǵalymy oaǵan jazylmaısyń dep dıagnoz qoıǵan sozylmaly nefrıt[5] naýqasynan osy ashtyqpen emdelý (oraza ustaý) arqyly jazylyp ketken. Al, musylman jurtshylyǵyna Alla Taǵala eshqandaı ǵylymı zertteýler men tájirıbeler ótkizbeı-aq, jylyna bir ret keletin qasıetti Ramazan aıynda oraza ustaý degen úlken nyǵmetin berip qoıǵan. Oraza ustaýdyń densaýlyqqa orasan paıdaly ekendigi joǵaryda keltirdik, áldeqashan dáleldenip qoıǵan. Bile bilgenge oraza – adamǵa tamaq jeý, tynys alý, uıqy, is-qımyl sııaqty adam aǵzasyna ómirlik mańyzy bar qubylystardyń biri bolyp tabylady. Eger adam uzaq merzimge uıqydan ne tamaq jeýden tyıylsa densaýlyǵyna zaqym kelip, dertke shaldyǵatyny sekildi, adam balasy oraza ustamasa da aǵzalaryna zııan keletini anyqtalyp otyr.
Mamandar oraza ustaý myna aýrýlarǵa em deıdi:
- Jasýshalar jańaryp, eskileri joıylady
- Qant aýrýyna tosqaýyl bolady
- Artyq salmaqtan arylýǵa áserin tıgizedi
- Teri aýrýlaryna paıdaly
- Tuz baılaný arýyna paıdaly
- Qan qoıýlanýynyń aldyn alady
- Aǵzalardy ýly zattardan tazartady
- As qorytý júıesi dem alady
- Jaǵymsyz táýeldilikterden aryltady
- Qan qysymyn túsirip, bas aýrýynyń jazylýyna paıdaly
Qurmetti oqyrmandar! Árıne, orazany hadıste kelgendeı, ıman keltirip, bir Allanyń ǵana razylyǵy úshin ustaýymyz qajet. Degenmen de, Rabbymyz bir qulshylyqtyń ózinde bizge qanshama paıdaly qanshama syı bergen eken. Sol úshin de oraza nyǵmetin durys paıdalanaıyq.
Baqytjan Ótkelbaev
[1] Tolyq aty-jóni Ábdýrrahman Ábý Záıd Ýalııýddın bolǵan Iemennen shyqqan Quran hafızi Ibn Haldýn (1332 t./1406 ó.) áleýmettaný ǵylymynyń negizin salǵan, tarıh ǵylymdaryn bir júıege túisirgen, fıqh, hadıs, kallıgrafııa, psıhologııa, demografııa, geografııa jáne Etnologııa (Etnografııa) ǵylymdarymen de tereń aınalysqan san-salaly Entsıklopedıst, uly ǵalym.
[2] Buharı, Tamaqtaný baby 12.
[3] Eret Arnoldtyń (1866 t./1922 ó.) «Tiri qorek», «Ashtyqpen jáne jemistermen emdeý», «49 kúngi ashtyqtyń tájirıbesi» syndy t.b. eńbekteri orazamen emdeýge arnalǵan.
[4] Qazaqshalaǵanda «Oraza ortalyǵy» degendi bildiredi.
[5] Búırektiń qabynýy, isýi.
