Áıeldiń jynystyq mindeti
Áıel adamnyń kúıeýi aldyndaǵy eń mańyzdy mindetteriniń biri – jynystyq mindeti. Sebebi er azamat negizinen haramnan saqtaný, ıaǵnı, zınaǵa barmaý úshin ári urpaq jalǵastyrý úshin úılenedi. Al, áıel bul mindetine nemquraıly qaraıtyn bolsa, otbasynyń shyrqy buzylyp, kúıeýiniń jaman jolǵa túsýine sebepker bolýy múmkin. Sondyqtan, adamzattyń ustazy Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) áıelderge eskertý jasap bylaı deıdi:
«Er kisi jubaıyn tósegine shaqyrǵanda, jubaıy barǵysy kelmeı bas tartsa, perishteler ol áıelge tań atqanǵa deıin laǵynet aıtady». Endi bir hadıste: «Shybyn janymdy ýysynda ustaǵan Allaǵa ant eteıin, eri tósegine shaqyrǵanda – áıeli kelispese, kúıeýi rıza bolǵanǵa deıin Alla Taǵala ol áıelge renjıdi», – delingen. «Myna úsh adamnyń namazdary qabyl bolmaıdy, jasaǵan jaqsylyqtary da kókke kóterilmeıdi: qojaıynyna qaıta oralmaıynsha qashqan quldyń, mastyǵy tarqamaıynsha mas adamnyń, kúıeýin qaıta rıza etpeıinshe eriniń ashýyna tıgen áıeldiń», – degen hadıs jáne bar.
Shańyraqtyń shattyǵy erli-zaıyptylardyń bir-birine degen kóńili men ózara til tabysýynda jatyr. Ekeýi bir-birin baqytty ete alsa, eshkim de syrttan baqyt izdemeıdi. Mundaı shańyraqta kisi úıine asyǵyp turady. Sondyqtan da dinimizde áıeldiń kúıeýiniń kóńilin tabýyn basty mindetteriniń biri sanalyp, keı jerde nápil qulshylyqtardan da joǵary qoıylǵan. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir hadısinde:
«Kúıeýi qasynda bolǵan áıel onyń ruqsatynsyz nápil oraza ustaýyna bolmaıdy», – degen. Áıeldiń nápil ǵıbadat etemin dep kúıeýine kóńil bólmeýi quptarlyq is emes. Kúıeýiniń kelisimimen nápil qulshylyqtaryna ýaqyt taba bilgen de jaqsy. Biraq, otbasynyń birligin saqtaý – áıelge nápil qulshylyqtardan da joǵary mindet.
Áıeldiń kúıeýine súıkimdi kórinýi de mańyzdy. Bul mindet sharıǵatta áıel adamǵa ýájip dep aıtylǵan. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Musylman jaqsy kóredi, ózi de jaqsy kóriledi. Jaqsy kórmegen jáne jaqsy kórilmegen adamdarda qaıyr joq», – dep aıtqan. Kelesi hadısinde: «Jaqsy kórgen, jaqsy kórilgen jáne kóp bala týatyn áıelge úılenińder», – dep, óz unamdylyǵyn joǵaltpaı, súıkimdiligin saqtaı biletin áıelge úılenýdi ósıet etken.
Súıkimdi kórinýdiń joldary – sándený, jarasymdy kıim jáne tartymdy qylyqtar. Úıli-jaıly bolǵan áıel endigi jerde kúıeýi úshin sándenýi tıis. Árıne, Islam dininde árbir musylmannyń óz-ózine qarap, ústi-basyn taza ustap, uqypty júrýi talap etiledi. Biraq, úılengennen keıin áıel adamǵa osyǵan qosa kúıeýiniń aldynda da árdaıym tartymdy bolýy mindet retinde júkteledi. Sándený – áıel adamnyń ajaryna ajar qosatyn múmkinshilik. Áıel adam kúıeýine tartymdy bolyp kórine bilse, arasyndaǵy mahabbattyń da arta túseri shyndyq. Olaı bolsa, áıel adam kúıeýi úıine kelerde ústi-basyn túzep, áshekeılerin taǵyp, sándenip qarsy alǵany jón. Ókinishke oraı, qoǵamymyzda syrt kózge sulý bolyp kóriný túsinigi ábden sanaǵa sińip ketkeni sonshalyq, áıelderdiń deni kóshege shyqqanda barynsha jarasymdy bolyp kórinýge qumar. Jurtpen kezdeserde barynsha sándenip, ádemi kóılekterin kıip, áshekeılerin taǵatyn áıelder, úıge kelgen bette olardyń bárin ysyryp tastap, kúıeýiniń aldynda qalaı-bolsa solaı kıinip, qadirin túsirip jatady. Bul da qoǵamnyń qany sorǵalap turǵan máseleleriniń biri. Arab oıshyly Ábýl-Fáraj osy jaıynda bylaı degen eken: «Áıel adam ústi-basynyń jarasymdylyǵymen, sulýlyǵymen qosa, árdaıym taza jáne sándi bolýy kerek. Sonda kúıeýiniń kóńilin jaýlaıdy. Onyń talǵamyna saı áshekeıler taǵyp, ártúrli kıimder kıip, boıanýy kerek. Kúıeýi baıqap qalyp, jıirkenishin oıandyratyn, kóńilin sýytatyn kirler, qońsy ıister jáne jandy tiksindiretin nárselerdi ústinen tazalaýy jáne buǵan jol bermeýi kerek. Tazalyqqa mán bermeıtin, sándenbegen áıel kúıeýiniń basqa áıelderge kóz tigýiniń sebebin ózinen de izdegeni abzal. Eger qandaı da bir áıel kúıeýin osy sebepti ýysynan shyǵaryp alsa, buǵan ózi kináli».
«Qyz qylyǵymen sulý» dep dana halqymyz aıtqandaı, tómen etektiniń sulýlyǵyna kórik qosatyn nárse – tátti de nazdy qylyǵy. Buny da eskergen musylman ǵulamalary áıel adam kúıeýin qylyǵymen jaýlap, súıkimdiligin arttyrýy tıis deıdi. Sonymen qatar, daýys mánerine de osy turǵyda kóńil bólýi kerek. Sebebi daýys ta Haýa ananyń qyzdary úshin berilgen bir sulýlyq ispetti. Alla Taǵala áıel zatyna jińishke de, jumsaq ún bergen. Osy daýysy arqyly olar náziktigin pash etip, er azamatty ózine qarata alady. Taǵy qaıtalap aıtamyz, áıel adam buǵan tek kúıeýine unamdy kóriný úshin ǵana barýy tıis. Alla Taǵalanyń bergen sulýlyǵy arqyly kúıeýine súıkimdiligi artyp, ekeýiniń arasyndaǵy baıandy mahabbattyń otyn laýlatýy kerek. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) joǵarydaǵy aıtylǵan qasıetter jaıly bylaı degen: «Ásirese kúıeýlerińizben óte tartymdy, jaǵymdy daýyspen sóılesip, súıkimdi bolý úshin qalaǵan sypaıylyqty kórsete alasyńdar. Biraq, bóten erkekpen sóıleskende qarapaıym jaı daýyspen qysqa da nusqa sóılesińder».
Joǵaryda atalǵandar – Islam quqyǵynda aıtylǵan máseleler. Osyǵan oraı ǵulamalar áıelderdiń kúıeýi aldyndaǵy mindetterin bylaı dep atap kórsetken: «Tósekte ózin kúıeýine usyný, kúıeýi joqta ar-namysyn saqtap, kózine shóp salmaý, hosh ıisti bolý (tazalyqqa mán berý), kúıeýi úıinde bolǵan kezde sándený áıelge ýájip. Áıeldiń kúıeýi úshin áshekeı taǵyp sándenýine jáne boıanýyna shek qoıylmaıdy. Qaıta bul saýapty is».
Shámshat Ádilbaeva
