Bala kishkentaı bolǵanymen
Balanyń ózi kishkentaı bolǵanymen, qashan da ata-anaǵa júkteıtin jaýapkershiligi úlken. Osy oraıda balanyń ár jas shamasyna qaraı tárbıe negizderi de ózgerip otyratynyn eskerý kerek. Máselen, bes jasty alsaq, bul jasta nege kóńil bólgen durys? Al alty jasta she?
Bala tárbıesinde bul jasta balanyń ekinshi «altyn kezeńi» bastalatyndyǵy aıtylady. Bastaǵan isin jartylaı tastap ketetin tórt jasar bala beske qadam basqanda isine tııanaqty, úıretken sharýalardy jaılap ózi atqara bastaıtyn jaǵdaıǵa jetedi. Mysaly: tamaq jeý, ishý, jýyný, kıiný, tisterin tazalaý sekildi jeke basynyń sharýalaryn ózi tyndyra alady. Degenmen, kishigirim kómekterdi qajetsinýi múmkin. Áli de áke-sheshesine táýeldi bolǵanymen, ózimen qatarlas balalarmen oınaı alady. Velosıped aıdaý, jippen sekirý, dop oınaý sekildi qımyl-qozǵalysty oıyndardy jaqsy kórýmen qatar, rólderge bólinip oınaǵandy da unatady. Ishki jan dúnıesin turaqtylyq bılegenimen, boıynda qorqynysh sezimi basymdaý bolyp turady. Qarańǵy jerden, joǵalyp ketýden qorqady. Sebebin ózi de túsinbeıdi. Tórt jastaǵy balada uıalý seziminiń ushqyny paıda bola bastaıdy. Al, bes jasynda bul sezim anaǵurlym damı túsedi. Balanyń boıynda uıattyń paıda bolýy – sanalylyqtyń alǵashqy nyshany. Imam Ǵazalı balanyń boıynda uıattyń paıda bolýyn mańyzdy sanap, bylaı degen: «Balada támıız (jaqsy men jamandy ajyrata bilý) belgileri baıqalǵan ýaqyttan bastap, tárbıesin jiti qolǵa alý kerek. Onyń alǵashqy belgisi – uıattyń paıda bolýy. Uıala bastaýy balada aqyl nurynyń paıda bolǵanyn kórsetedi. Endigi jerde ol keıbir nárselerdi jaman, keıbireýin jaqsy dep qabyldaıdy. Keı jerde uıalmasa, keı jerde uıalady. Uıalý qasıeti – Alla taǵalanyń oǵan bergen syıy. Eger durys tárbıelense, bolashaqta minez-qulqy bııazy, júregi adal bolatynynyń nyshany».
«Uıat – ımannyń bir bólshegi» degen hadısti eskersek, uıattyń oıanýy arqyly bala boıynda áli de shynaıy dárejede bolmasa da ımannyń búrshik jarǵanyn baıqaımyz. Bul jastaǵy balaǵa Allaǵa ımanmen qosa paıǵambarlarǵa ıman jáne sońǵy elshi Muhammed paıǵambardyń (s.ǵ.s.) ómiri men sahabalar týraly qyzyqty oqıǵalardy jıi áńgimelep berý kerek. Sonda jastaıynan bala boıynda olarǵa degen súıispenshilik qalyptasady.
Bir musylman ǵalymy óziniń balalyq shaǵynyń bir sátin bylaısha áńgimeleıdi:
«Dinge kózimdi ashqan kisi atam edi. Ol kisi maǵan dinı áńgimelerdi kóp aıtatyn. Birde haziret Álıdiń batyrlyǵyn áńgimelegende, bylaı dep suraǵanym esimde:
– Ata, Paıǵambarymyz kúshti me, álde Álı kúshti me?
Sonda bes jasar balanyń pák kóńilinen shyqqan suraǵyna atam ári balalardy, ári úlkenderdi oılantatyndaı bylaı dep jaýap berip edi:
– Paıǵambarymyzdyń boıynda qosymsha paıǵambarlyq kúsh bar emes pe?!
Atamnyń osy bir sózin áli kúnge umytqan emespin».
Bul jerde aıtpaǵymyz, 5-6 jasar balanyń dinı tárbıesi. Keıbir ǵalymdar balalardyń barlyq qabiletteriniń balalyq shaqta jetiletinin aıtady. Mysaly, Amerıkalyq ǵalymdardyń zertteýleri boıynsha, bala sanasyndaǵy qabiletterdiń jartysy 4 jasynda, úshten eki bóligi 6 jasqa kelgende qalyptasady. Sondyqtan balalardyń minez-qulqyna, kisilik tulǵasyna áser etetin nárselerdi úırete bergen jón. Balanyń boıynda kisilik tulǵasynyń qalyptasýyna sebin tıgizetin tárbıeniń biri – jaratylysyna saı isterge baýlý. Mysaly, ul balalardy atqa miný, sadaq tartý, júzý, kúres jáne júgirý sekildi sporttyq oıyndarǵa jattyqtyrǵan jón. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ákeniń bala aldyndaǵy mindetterin baıandaǵanda, jaqsy at qoıý, qulaǵyna azan shaqyrý, adal ryzyqpen tamaqtandyrý, jazýdy úıretýmen qatar sadaq tartý, atqa miný, kúres jáne júzýdi úıretýdi de qosa ataıdy. Bular ul balanyń denesin shynyqtyrady, batyrlyqqa, shydamdylyqqa, eptilikke jattyqtyrady. Mundaı tárbıemen ósken balanyń boıynda jastaıynan er jigitke tán minez qalyptasady. Al qyz balany úı sharýasyna, balaǵa qaraýǵa úıretý maqsatymen osy tektes oıyndarǵa tartý qajet. Ol úshin oıynshyqtar men qýyrshaqtar satyp alyp berýdiń durystyǵyn ǵalymdar quptaǵan.
Bes jastaǵy bala Alla taǵalamen baılanys qurýdyń bir túri duǵa ekenin túsine bastaıdy. Keıbir duǵalardy jattaı alady. Olar álemdegi barlyq balalar duǵa jasaıdy dep oılaıdy. Duǵasynda kóbinese ózine kerek materıaldyq nárselerdi suraıdy. Duǵa jasaý daǵdysy qalyptasý úshin 5-6 jastaǵy balalarǵa belgili bir ýaqyttarda, tamaqtan buryn, tamaqtan keıin, uıyqtar aldynda jáne keıbir jerlerde duǵa jasaýyna mán berip, qadaǵalap otyrý kerek.
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir hadısinde «Balaǵa 7 jasynda namaz úıretińder» degen. Olaı bolsa, biz, ata-analar 7 jasqa kelgende shynaıy kóńilmen, óz qalaýymen namaz úırenýi úshin balaǵa namazdy kóztanys, úırenshikti etý kerek. Aınalasyndaǵylardyń namaz oqyǵanyn kishkentaıynan kórip ósken bala sanaly túrde onyń qajettigin uǵynady. 7 jasqa kelgende namaz oqýdy qıynsynbaıdy. Sondyqtan, shańyraǵymyz meshittiń qyzmetin atqaryp, sol «meshittiń» ishinde árdaıym namaz oqylyp, pendeniń Jaratqan ıege shúkirshilik retinde qulshylyq etýi tıis ekenin uqtyratyn atmosfera sezilip tursa, bala da reti kelgende ózdiginen namazǵa jyǵylady.
Taǵy bir musylman ǵalymynyń pikirinshe «4-5 jasynda balańyzdy saıabaqtarmen qatar meshitterge de aparyńyz. Meshitke kirip, ondaǵy basqa musylmandardyń da qulshylyq jasaǵanyn kóredi. Qulshylyqtyń adamzattyń bárine buıyrylǵan paryz ekenine kóz jetkizedi. Meshitke balany ertip aparý onyń tula-boıyna musylmandyq ómir-saltynyń sińýine kómektesedi. Ári ákesimen nemese anasymen birge barǵandyqtan, balalyq shaqtyń eń ystyq sátteri retinde jadynda máńgi saqtalyp qalady».
Al, alty jasynda byltyrǵyǵa qaraǵanda minezi shataqtaý bolyp, syrttaı enjarlyqqa boı aldyrǵandaı kórinedi. Biraq osy jasta bala ájepteýir jetistikterge de qol jetkizedi. Ózi jýynyp, kıinip, túımelerin ózi qadaı alady. Qyrqý, jabystyrý, sýret salý, boıaý sekildi ister qolynan keledi. Ońy men solyn tanyp, keshe men búgindi ajyratyp, úırený talaby da arta túsedi. Áripter men sandardy úırenip, jazý, esepteýge kirise bastaıdy. Musylman ǵulamalary balalardyń mektepke barý kezeńi retinde 5-7 jas aralyǵyn ataıdy.
Biraq aıta ketetin jaıt, musylman ǵalymdary mektepke barý úshin belgili bir jastan góri, balanyń aqyly men qabiletteriniń jetilýin basty nazarǵa alady. Mysaly, hadısshilerdiń kópshiligi negizinen hadıs tyńdaýǵa bolatyn jas retinde bes jasty ataıdy. Alıýl-Qarı kópshilik ǵalymdardyń: «Eń azy bes jasynda hadıs tyńdaýy kerek, odan kishkentaılardyń tyńdaýyna bolmaıdy» degen pikirin bildire kelip, hadıs sabaqtaryna balalardyń bes jasynan bastap qatysýyna bolatyndyǵyn aıtady. Sáháýı bolsa, kóbinese bes jasta balalardyń hadıs tyńdaı bastaýyna bolatynyn, biraq odan erte de, odan kesh te bolýy múmkindigin aıtady. Alıýl-Qarıdyń pikirinshe, hadısti úırený úshin eń ońtaıly jas – támıız jasy. Támıız jasy degenimiz, aıtqandardy túsinip, durys jaýap bere alatyn jas. Keıbir ǵulamalar bala ózine aıtylǵandardy túsinip, jaýap bere alatyn bolsa, bes jastan kishi bolsa da, támıız jasyna kirgen bolyp sanalady dep eseptegen. Degenmen, kópshilik támıız jasyn 7-8 jas dep belgilegen. Biraq bul ózgermeıtin qaǵıda emes. Aqyl-esiniń damýyna qaraı ár balada támıız jasy ár túrli bolyp keledi. Mysaly, Imam Shafıǵı kishkentaı kezinen bastap, hadıs, Quran, ádebıet, til, t.b. sabaqtardy úırenip, 15 jasyna kelgende halyqtyń suranysy boıynsha dinı máselelerge pátýa bere bastaǵan. Al Ibn Sınanyń on jasynda Qurandy, ádebıetke qatysty bilimdi óte jaqsy meńgerip, din metodıkasy (ýsýlýd-dın), matematıka, algebra sııaqty ǵylym salalaryna qatysty málimetterdi jatqa bilgeni aıtylady. Tipti ǵalym Ismaıl Haqqy Býrsaýı: «Musylmandar balasyn tórt jasynda mektepke berýi nemese oǵan ustaz taǵaıyndaýy kerek» degen eken. Mine, osy aıtylǵandardan keıbir kisilerdiń balalaryn óte erte jastan mektepke nemese dinı bilimderdi úırenýge bergenderin kóremiz. Hadıs ǵalymy I. Janan osy turǵyda óz kózqarasyn bylaı baıandaıdy:
«Balalardyń bilimge qadam basýy, jas deńgeıine emes jeke damý erekshelikterine baılanysty erte bolýy da múmkin. Balalarǵa keı nárselerdi kishkentaı kezinde úıretý múmkin bolǵanymen, keıbireýlerin úıretý ońaıǵa túspeıdi. Keıbir duǵa, súrelerdi kishkentaı kezinen úıretýge bolady. Oqý, esep, grammatıka, logıka sekildi oılanýdy qajet etetin ilimderdi sál eseıgende qolǵa alý kerek».
Iá, balany ósirý bir bólek te, ony izgi urpaq retinde tárbıeleý ózinshe bólek is ekeni anyq.
Qudaıberdi Baǵashar
