BALA TÁRBIESINIŃ OTBASYNDAǴY RÓLI
Jaratqan Allanyń bizderge bergen nyǵmetteriniń esebine jete almasymyz anyq. Osyndaı úlken nyǵmetiniń biri – perzent nyǵmeti. Ata-ana balaly bolǵany úshin Jaratýshysyna sheksiz shúkirligin bildirip, onyń izgi, tárbıeli urpaq bolýyna asa mán berýi qajet. «Ýa, Alla! Bala ber, bala berseń sana ber», – dep tileıtin qazaq halqy árqashan da urpaǵynyń sanaly da salıqaly bolýyn qalaǵan. Adamzattyń arasynan tańdalǵan, Alla Taǵalanyń eń súıikti quldary bolǵan paıǵambarlar da urpaǵynyń izgi bolýyn tilep, duǵa jasaıtyn bolǵan. Qasıetti Quranda Zákárııa paıǵambar (oǵan Allanyń sálemi bolsyn):
«Rabbym! Maǵan ıgi urpaq ber. Sháksiz Sen tilekti estýshisiń!» – dep duǵa etkeni aıtylǵan.
Izgi urpaq bul dúnıede ata-anasynyń mártebesin ósirip, kóz qýanyshy bolýymen qatar, aqyrette de sheksiz saýapqa kenelýine sebepshi bolmaq. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Adam dúnıeden ótkende, onyń úsh amalynan basqasynyń bári toqtaıdy. Olar: úzilmeıtin sadaqa, basqalarǵa paıdasy tıetin bilim jáne salıqaly urpaqtyń oǵan arnap jasaıtyn duǵasy», – degen (ımam Múslım).
Abaı Hakim: «Balanyń jaqsysy – qyzyq, jamany – kúıik», – deıdi. Halqymyzdyń danalyq sózinde:
Atyń jaqsy bolsa,
Er jigittiń pyraǵy,
Balań jaqsy bolsa,
Jan men tánniń shyraǵy, – dep jaqsy bala jan men tánniń shyraǵyna teńelgen.
Balasynyń izgi de salıqaly bolǵanyn qalaǵan jan onyń tárbıesine erte jastan qamdanýy qajet. Júsipbek Aımaýytov: «Bala ádetti jasynan tamyzyqtap jınaıdy» deıdi. Jas shybyqty túzetý ońaı, alaıda, ósip ketkennen qısyq aǵashty jóndeýge kelmeıtini sııaqty, urpaǵyna durys tárbıe berýdi nıet etken adam oǵan týǵanynan, tipti odan da erte qamdanýy kerek.
Búgingi juma ýaǵyzymyzda perzent tárbıesine qatysty negizgi amaldarǵa toqtalatyn bolamyz:
Birinshi: izgi jar tańdaý
Sanaly urpaq tárbıeleý balanyń dúnıege kelgeninen bastap emes, izgi jar tańdaýdan bastalady. «Áıel izdeme, ana izde» demekshi, er azamat ózine jar tańdaǵanda erteń balalarynyń anasy bolatynyn, qyz bala da bolashaq kúıeýin tańdaǵanda erteń balalarynyń ákesi bolatynyn umytpaýy qajet. Eger tańdaǵan jaryńyz ımandy, izgi adam bolsa, urpaǵyna da jaqsy tárbıe berip, olardy izgilikke baýlıtyn bolady. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Áıelge tórt nársesi úshin úılenedi: baılyǵy, tegi, sulýlyǵy jáne dini úshin. Sen ımanyna qarap, dindardy tańda, sonda Alla qolyńdy keńitedi», – dep aıtqan (ımam Buharı).
Asyl sózdiń bastaýyn aıat pen hadısten alǵan Abaı atamyz:
Jasaýly dep, maldy dep baıdan alma,
Kedeı qyzy arzan dep qumarlanba.
Ary bar, aqyly bar, uıaty bar
Ata-ananyń qyzynan ǵapyl qalma, – dep aıtýy osydan bolsa kerek.
Omar ıbn Hattabqa (Alla oǵan razy bolsyn) bir kisi kelip: «Ata-ananyń balasy aldyndaǵy mindetteri qandaı?» – dep suraq qoıǵanda, ol kisi: «Izgi ana tańdaýy, jaqsy esim qoıýy jáne oǵan Quran úıretýi», – dep jaýap bergen eken.
Ekinshi: Alla Taǵaladan urpaǵynyń salıqaly, berekeli bolýyn tileý
Bala – Alla Taǵalanyń adam balasyna beretin úlken syıy. Onyń jaqsy adam bolyp qalyptasýy úshin tek tárbıe berý jetkiliksiz. Árbir is Alla Taǵalanyń qalaýymen bolatyndyqtan, árdaıym Alla Taǵaladan bala úshin jaqsylyq tilep, duǵa etýi tıis. Qasıetti Quranda Ibrahım paıǵambar (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) óz urpaǵy úshin Alla Taǵaladan:
«Rabbym! Meni jáne urpaǵymdy namazdy tolyq oryndaýshy et. Rabbymyz! Tilegimdi qabyl al!» – dep duǵa etkendigi baıandalǵan («Ibrahım» súresi, 40-aıat).
Ata-anasynan bólek, ózge de jaqyn, tanys adamdardyń náreste úshin duǵa tileýiniń mańyzy zor. Mysaly, sábıli bolǵan otbasyna dinimizdiń ádebi boıynsha:
«Alla sizge bergen syıyn berekeli etsin!» – dep duǵa jasalady. Ǵalymdarymyz «bereke» sóziniń maǵynasyn «qaıyr-jaqsylyqtyń artyp, odan ári molaıýy» dep túsindirgen. Hadıste:
«Úsh túrli duǵanyń qabyl bolatyndyǵynda shák joq: «Zulymdyq shekkenniń duǵasy, jolaýshynyń duǵasy jáne ata-ananyń balasyna aıtqan duǵasy», – deý arqyly ata-ananyń balasy úshin kóptep duǵa tileý kerektigin meńzegen.
Alla Elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ózi de balalardy júrektiń jemisine (sámárátúl-qulýb), kózdiń nuryna (qurratýl-aın) teńep, olardy kórse izgi bolýyn tilep, duǵa etetin. Mysaly, Abdýlla ıbn Abbasqa bala kezinde: «Ýa, Alla Taǵalam! Buǵan danalyq bere gór!» dep duǵa jasaǵan. Al, Ánásqa baılyǵy men bala-shaǵasynyń kóp bolýyn, uzaq ómir súrýin, bergen sadaqalarynyń qaıyrly bolýyn tilegen.
Qazaq halqynda da «Bataly qul arymas, batasyz qul jarymas» dep, balasy er jetip qalǵan ýaqytta batagóı aqsaqaldarǵa, el arasyndaǵy batyrlyǵymen, sheshendigimen tanylǵan adamdarǵa baryp, arnaıy bata surap, urpaǵy úshin duǵa etýdi ótinetin bolǵan. Mysaly, ataqty Segiz seri kezinde ǵalym Qanysh Sátbaevtyń ákesi Imantaıǵa:
Qazybekteı halqyńnyń danasy bol,
Qarabastaı jurtyńnyń babasy bol.
Elin qorǵap, dushpanǵa soqqy bergen,
Úsh júzdiń Bógenbaıdaı panasy bol! – dep aq batasyn bergen eken.
Úshinshi: ımandylyqty úıretý
Imandylyq – adam boıyndaǵy eń basty rýhanı qundylyq. «Din – tárbıe dińgegi» demekshi, ımandylyq arqyly balanyń boıynda jaqsy tárbıe qalyptasyp qana qoımaı, onyń kúnáli isterden aýlaq bolýyna, eki dúnıe baqytyna qol jetkizýine sebepshi bolady. Islam úmmetiniń úlken ǵalymy Ibn Abbasqa (Alla ákesi ekeýine razy bolsyn) balalyq shaǵynda Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bylaı dep ósıet aıtqan: «Iá, balaqaı! Men saǵan birneshe sózder úıretemin «Allany árdaıym esińde saqta, sonda Ol seni árdaıym qorǵaıdy. «Allany árdaıym esińde saqta, sonda árdaıym Ony aldyńnan kóresiń. Eger bir nárse suraǵyń kelse, Alladan sura, eger kómek suraǵyń kelse, kómekti Alladan sura jáne bil, eger búkil adamzat jınalyp saǵan bir jaqsylyq istegisi kelse, olar saǵan Allanyń pesheneńe jazǵan jaqsylyǵynan artyq jaqsylyq isteı almaıdy. Al búkili jınalyp saǵan bir jamandyq istegisi kelse, olar Allanyń seniń pesheneńe jazǵan jamandaǵynan artyq eshnárse isteı almaıdy. Óıtkeni Allanyń jazǵanynyń sııasy áldeqashan keýip úlgergen» (ımam Termızı).
Hadıste Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) balaǵa árdaıym Allany esinde ustaýǵa, ǵıbadatty tek jalǵyz Allaǵa arnaýǵa, taǵdyrǵa ıman keltirý sııaqty birqatar mańyzdy máselelerdi aıtqan. Al bul máseleler balanyń eseıgen shaǵynda óziniń jaqsy nátıjesin bermek. Sebebi Jaratýshysyn tanyǵan adam bul dúnıede bir jaqsylyq istese, erteń qııamette ony Alla jarylqaıtynyn, al jamandyq istese, jazalaıtynyn bilip, bul pánı tirshilikti tek jaqsylyqpen ótkizýge tyrysatyny anyq.
Hakim Abaıdyń:
Adamnyń bir qyzyǵy – bala degen,
Balany oqytýdy jek kórmedim.
Balamdy medresege bil dep berdim,
Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim, – dep aıtýynyń astarynda úlken danalyq jatyr.
Balaǵa ımandylyq pen qatar dúnııaýı bilimderdi meńgerýine mán berý ata-ananyń mańyzdy boryshy. Qazirgi kezde túrli gadjetke (uıaly telefonǵa) baılaýly bolyp qalǵan urpaǵymyzdy odan ajyratý, paıdaly ispen aınalystyryp, bilimge degen mahabbatyn asha bilýimiz qajet. Sebebi balanyń bolashaǵy, erteń halqyna jasaıtyn qyzmeti onyń bilimdi bolýymen tikeleı baılanysty. Ult ustazy Ahmet Baıtursynuly: «Biz áýeli eldi túzetýdi bala oqytý isin túzetýden bastaýymyz kerek», – deıdi.
Tórtinshi: balalarǵa meıirimdi bolý
Balany tárbıeleý árkez qatal bolý degendi bildirmeıdi. Balaǵa ony jaqsy kóretinimizdi bildirip, meıirimdiliktiń aıasynda tárbıeleý asa mańyzdy. Bulaısha meıirim kórip ósken bala ózgelerge de meıirimdi, janashyr bolyp jetiledi. Sondyqtan da «Meıirim – júrekten, qaıyrym – bilekten», – deıtin halqymyz, urpaǵyna meıirimdi bolý arqyly, onyń júregine kishkentaıynan meıirimdiliktiń dánin ekken. Meıirimge qanyp ósken bala qaı ortada bolmasyn ózine senimdi, boıyn erkin ustap, oıyn ashyq aıta alady. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Kim kishimizge meıirimdilik tanytpasa, úlkenimizdiń qadirin bilmese, onda ol bizden emes», – degen (ımam Buharı).
Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) balalardy jaqsy kórip, árdaıym olardyń kóńilin kóterip, oınatyp, qýandyrýǵa tyrysatyn. Birde ardaqty Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Hasan men Húseıindi arqasyna otyrǵyzyp alyp, kóterip oınatyp júrgenin kórgen hazireti Omar (Alla oǵan razy bolsyn) buǵan qatty súısinip: «Áı, balaqaılar, minip alǵan sáıgúlikteriń qandaı tamasha!» – deıdi. Sonda Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) oǵan: «Olar da osal shabandoz emes», – dep jaýap beredi.
Balalarǵa dórekelik tanytý, qarym-qatynasta tym qatty bolý – Alla Taǵalanyń meıirimdiliginen uzaqtatatyn amaldar. Bir kúni Alla Elshisi nemeresi Hasandy súıgen kezde, ony kórgen Aqraǵ ıbn Habıs degen kisi: «Ýa, Alanyń Elshisi! Meniń on balam bar. Biraq men eshbirin Siz sekildi súımeımin», – deıdi. Sonda ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Meıirimdilik etpegen, meıirimdilik kóre almaıdy», – dep jaýap beredi (ımam Buharı).
Namaz oqyp turǵanda da Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) kishkentaı balanyń jylaǵan daýysyn estıtin bolsa, namazyn qysqa qaıyryp oqıtyn. Ol týrasynda hadıste: «Men namazǵa turyp, ony uzaq ýaqyt oqyǵym keledi. Sosyn bir balanyń jylaǵan daýsyn estımin. Anasynyń ol úshin jany syzdaıtynyn bilip, namazdy tez oqyp bitiremin» dep aıtqan bolatyn (ımam Buharı).
Besinshi: eńbeksúıgishtikke baýlý
Qazaqta «Ákeniń dáýleti balaǵa mal bolmaıdy» degen sóz bar. Bul sózdiń astarynda balasy ákesiniń mal-dúnıesine senip qalmasyn, eser bolmaı esti bolsyn, kásip úırenip, eńbek etsin degen uǵym jatyr. Osy rette ata-anaǵa balasyn eńbekke baýlyp, kásip jasaý jolyn úıretýdiń mańyzy úlken. Zamanǵa saı qarjylyq saýattylyǵyn da damytý qajet. Ázilhan Nurshaıyqov: «Bala tárbıesiniń eń úlkeni – ony eńbekke baýlý. Eńbekshil jas qana eń úzdik azamat bolyp qalyptasady», – deıdi.
Adam paıǵambardyń (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) Qabyl men Ábildiń bireýi mal sharýashylyǵymen aınalyssa, endi biri egin sharýashylyǵymen aınalysqan. Ibrahım paıǵambarǵa (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) uly Ismaıl Qaǵbany turǵyzýǵa kómektesken. Bul isterde de bizder úshin úlken ǵıbrat bar.
Qazaqta bala dúnıege kelse «Qoıshy ma, jylqysha ma?» – dep tuspaldap surap jatady. Jylqyshy dep qyz balaǵa aıtylady. Óıtkeni qalyń malǵa baıaǵyda jylqy bergen. Al qoıshy dep ul balaǵa aıtylady. Óıtkeni ósken kezde qoı baǵatyn ata-anasyna járdemshi bolatyny meńzelgen. Besik jyrynda da:
Quryǵyńdy maıyryp,
Túnde jylqy qaıyryp,
Jaýdan jylqy aıyryp,
Jigit bolar ma ekensiń, – delingen joldar bar. Bul sózderden de qazaq halqynda ata-ana balasynyń óskende ózine járdemshi, eldiń qorǵany bolýyn tilegeni kórinýde.
«Bireýge balyq berseń bir márte toıǵyzasyń, al balyq ustaýdy úıretseń ómir baqı toıdyrasyń» deıtin sóz bar. Balamyzdy tárbıeleý tek elden kem qylmaı kıindirip, toıdyryp, uıaly telefon alyp berýmen bolmaıdy. Shynaıy tárbıe balany jaýapkershilik alýǵa, ýádesinde turýǵa, eńbeksúıgishtikke, úlken ómirge barǵanda óz-kúnin ózi kórip, kópshilikke paıda keltiretin etip úıretýde bolmaq.
Balalarymyzdyń tárbıesi – bizder úshin amanat. Árbir ata-ana osy amanatty tereń sezinip, óz balalaryn ımandy da ınabatty, sanaly da salıqaly etip tárbıeleýi úshin bar kúsh-jigerin salýy qajet. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) óziniń bir ósıetinde:
«Bilip qoıyńdar! Senderdiń barlyǵyń baqtashysyńdar, báriń de óz otarlaryńa jaýapkersińder. Ámirshi (basshy) – adamdarǵa baqtashy, ol – sol otaryna jaýapker, er kisi – óz otbasyna baqtashy, sol otaryna jaýapker, al áıel kúıeýiniń úıine jáne balasyna baqtashy ári solardan suralady», – degen (Ábý Dáýid).
Alla Taǵala urpaǵymyzdyń izgi de tárbıeli bolýyn násip etip, halqymyzǵa amandyq, elimizge tynyshtyq bergeı!
