Balaǵa qaı jastan bastap namaz oqytqan durys?

Islam dininde bala tárbıesinde támıız jasynyń mańyzdylyǵy erekshe. «Támıız» arab tilinde «ajyratý, aıyrý» degen maǵynany bildiredi. Támıız jasy degenimiz balanyń bir nárseni basqalarynan sanaly túrde ajyrata alýy.

Támıız jasyn musylman ǵulamalar ózderiniń zertteý salalaryna qaraı ár túrli sıpattaǵan. Mysaly, hadısshiler aıtylǵan nárseni tolyq túsinip, jaýap bere alý jasyn «támıız jasy» dep kórsetedi. Tápsirshiler bolsa, «áli áıel áýretiniń baıybyna bara qoımaǵan balalar» degen aıatqa súıenip, áýretti túsingen balanyń támıız jasyna kiretinin aıtady. Alıýl-Qarı bul jastyń jeti jas ekenin aıtady. Islam quqyqshylary bolsa, balanyń kelisim sharttardaǵy sózderdi azdy-kópti túsine alatyn jasyn «támıız jasy» dep ataǵan.

Al, Náýáýı: «Támıız jasy shamamen 7-8 jas. Ǵalymdarymyz (fıqhshylar): Támıız jasy jeti jastan buryn da, segiz jastan asqannan keıin de bolýy múmkin, bul jerde jas emes, balanyń túsinigi mańyzdy», − dep, quqyqshylardyń pikirin baıandaıdy. Ǵalymdar osylaısha támıız jasyn ártúrli sıpattaǵanymen, kópshilik 7-8 jasty támıız jastyń bastaýy dep qabyldaǵan. Olar pikirlerine dálel retinde Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) myna hadısterin kórsetedi: «Jeti jasqa kelgende balaǵa namaz oqýdy buıyryńdar».

«Balaǵa qaı jastan bastap namaz oqytqan durys?» degen suraqqa Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Bala ońy men solyn aıyra bilgen kezde», – dep jaýap bergen. Hadısterde aıtylǵan «buıyryńdar» degen sózdiń ornyna basqa hadıs kitaptarynda «úıretińder» degen sóz de qoldanylady. Osyǵan qarap ǵalymdar jeti jasta balaǵa namazdy úırete bastaý kerek deıdi. Sebebi, namazdyń tolyq paryz bolatyn ýaqyty balıǵat jasynan bastalady.

Sondyqtan 7 jasynan bastap bala namaz oqýdy úırene bastasa, on jasynan bastap namazdy kúndelikti oqýǵa jattyǵady, osylaısha ol balıǵat jasyna kelgende namaz oqýdyń qyr-syryn tolyq meńgergen bolady. Joǵarydaǵy eki hadıste jeti jas atalǵandyqtan, ǵalymdardyń kópshiligi jeti jasty támıız jasy dep eseptegen. Sonymen qatar, basqa hadısterde namaz úırený jasy retinde balanyń 20-ǵa deıin sanaı bilýi, namazdyń ne ekenin túsinýi, sút tisteriniń túsýi sekildi sıpattar aıtylady.

Ǵalymdar osy hadısterdiń bárin qarastyryp, namaz oqı bastaýdyń, ıaǵnı úırenýdiń jasy támıız jasynan bastalatynyn aıtady. Sonymen qatar, ǵalymdar balalarǵa 7-8 jasynan bastap, namazǵa qatysty paryz, ýájip, súnnet degen sııaqty málimetterdi úırete bastaý kerektigin aıtqan. Al, on jasynda balanyń tolyqtaı bes ýaqyt namazǵa ótý kerektigi aıtylady. Sondyqtan biz joǵarydaǵy hadısterge ári musylman ǵalymdardyń pikirine súıene otyryp, 7-10 jas aralyǵyn támıız jasy dep aldyq.

Bul kezeń – qazirgi qoǵamda balanyń bastaýysh mektep jasy. Endi, osy jas aralyǵynda balanyń fızıologııalyq- psıhologııalyq jaǵdaıynda qandaı ózgerister bolatynyna, sondaı-aq osy jas aralyǵynda balanyń dinı tárbıesine qatysty máselelerge toqtalmaqpyz. Fızıologııalyq turǵyda qaraıtyn bolsaq, bastaýysh mektep balalaryna tán nárse – boıynyń birkelki ósýi jáne denesiniń proportsııalyq qalypta ózgerýi. Bul kezeńde balanyń qańqasy tym ıilgish ári jumsaq bolady. Óıtkeni, qataıtqysh mıneraldyq tuzy bar súıek tkandary áli jetilmegen. Onyń ornyna shemirshek tkandary kóp bolady.

Býyn jáne bulshyq etterin tik ustaýǵa yqpal etetin omyrtqa tym álsiz. Osynyń saldarynan denesin uzaq ýaqyt tik ustap turý balaǵa qıynǵa soǵady. Bul jastaǵy balanyń bıologııalyq jaǵynan jetilýi onyń psıhologııasynyń qalyptasýymen tyǵyz baılanysty. Minez-qulqyndaǵy úlken erekshelik – óte sezimtaldyǵy. Aıtqandy tez qabyldap, ári soǵan oraı óziniń kóńil kúıin (qýaný, renjý, tańdaný, t.b.) bildiredi. Biraq áli shyn eriktilikke jetpegendikten, ózderin durys ustaı almaıdy.

Aqylǵa qonymdy ıakı qonymsyzdyǵyna qaramaı oıyn birden aıta salady. Oı tejeý júıesiniń álsizdiginen olarda alańǵasarlyq minez basymdaý bolady. Sondaı-aq 7 jastaǵy bala kórkem sóıleýdi unatyp, ári boıynan shyndyqty bilýge qushtarlyq, eliktegishtik qasıet kórine bastaıdy. Osy jas aralyǵyn «úırený kezeńi» dep te ataýǵa bolady. Sebebi, bul jastarda balanyń rýhanı jan dúnıesi úırenýge jáne úırengen málimetterin zeıininde jınaqtap, qorytyp, oı júgirtýge, sezimderi, oı- pikirleri jáne is-áreketteri arqyly áleýmettik ómirge beıimdelýge ońtaıly keledi.

Qysqasha aıtsaq, jeti jasar bala júıeli túrde tálim-tárbıe alýǵa rýhanı turǵydan daıyn. Jeti jastyń ata-ana úshin eń qolaıly jaǵy: balanyń túsinik aıtý qabileti barynsha damyǵandyqtan, ózi týraly aıta alatyn jaǵdaıǵa qol jetkizedi. Al, olarmen shynaıy áńgimelesý barysynda olardyń dinı sezimderi men pikirlerin bile alamyz. Jeti jasar balanyń ımany damý ústinde bolatyndyqtan, balalardyń dinı termınderdi úırenýleri, olardy sóıleý tilinde qoldanýy da arta túsedi.

Olar ózderiniń senimderi jaıly sóz ete bastaıdy. Alla Taǵalanyń bárin kórip-baqylap turatynyn, árbir isine járdemdesetinin oılana alatyn jaǵdaıǵa jetedi. Bul jastaǵy balanyń duǵasynda ózi úshin tilek tileýden góri Alla taǵalaǵa alǵys aıtý basymdaý keledi. Duǵalarynda sezimge berilý baıqalady. Sondaı- aq tilekteri aqyl-oıǵa qonymdy bola bastaıdy. 7-10 jas aralyǵynda balalardyń minez-qulqy turaqtanady. Onyń jaqsy minez-qulyqtardy boıyna jınaqtaýyna sol aralyqta damı túsken dinı dúnıetanymy da óz áserin tıgizedi.

Bastaýysh mektep kezeńindegi bala fızıologııalyq-psıhologııalyq turǵydan jetilgen saıyn boıynda ózimshildik qylyqtar azaıyp, qoǵamdyq belsendilikke qaraı qadam basady. Ásirese, 8-10 jastarda balanyń áleýmettik, rýhanı jáne Estetıkalyq qabiletteri boı kórsetedi.

Eger jan-jaqty damýǵa múmkinshilik jasalsa, osy jastyń ózinde balalardyń danalyqqa qadam basatyndyqtaryna kúmán joq. Mysaly, Quran Kárimde Iahııa paıǵambar (ǵ.s.) jaıly: «Ýa, Iahııa! «Kitapqa barynsha beril» dep, bala keziniń ózinde oǵan úkim, jumsaq júrek jáne saf kóńil berdik. Ol Allanyń aldynda taqýa edi» – deıdi. Aıat boıynsha bala jasta oǵan berilgen «úkimniń» keıbir tápsir kitaptarynda danalyq, bilim, paıǵambarlyq ekeni, al keıbireýlerinde baısaldylyq, ynta, jaqsylyqqa qushtarlyq, jaqsylyq jolyndaǵy jankeshtiligi ekeni aıtylady.

Al, Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) bir hadısinde: «Baýyrym Iahııaǵa Alla Taǵalanyń raqymy jaýsyn! Balalar ony oıynǵa shaqyrǵanda, áli segiz jasynda bolsa da, «Oıyn úshin jaratylǵan joqpyn ǵoı», − degen. Kúnálary dápterge jazylatyn jasqa jetpegen bala osylaı dese, ol jastan asqan adam ne deý kerek?» – dep, Iahııa paıǵambardyń segiz jasynda-aq hıkmetti sóz aıta alatyndaı qabiletke qol jetkizgeni baıandalady. Osy kezeńniń sońyna qaraı, ıaǵnı 10 jastaǵy bala damýdyń shyńyna qadam basady. Fızıologııalyq-psıhologııalyq turǵydan aıtarlyqtaı jetilgendikten, úlkendermen qarym-qatynastarynda tepe-teńdikti saqtap, til tabysa alatyn dárejege jetedi.

Qysqasy, 10 jas − balalyqtyń eń baqytty shaǵy. Balanyń 7-10 jas aralyǵy dinı turǵydan myna mańyzdy qasıetterge ıe: bul kezeńde balanyń bo- ıynda ar-ojdan qalyptasa bastaıdy, adamgershilik túsinigi damı túsedi. Ásirese, 7-9 jasynan bastap bala jaman-jaqsy, durys-burysty ajyrata bastaıdy.

Osy kezeńde ózine naǵyz úlgi alarlyq adamdy tańdaýdy qajetsinetindikten, úlkender de muny qaperde ustaǵany jón. 7-10 jas aralyǵyndaǵy balalardyń dinı túsinikterinde de edáýir tereńdik baıqalady. Olar Alla Taǵalany bárin jaratqan, bárin biletin, kóretin, estıtin, sansyz nyǵmetterdi, rızyqty adamdarǵa beretin, quldaryna jany ashyp, sheksiz meıirimin tógetin, kúlli álemdi jaratqan Uly Jaratýshy retinde tanıdy.

Bul jastaǵy balalarǵa Alla Taǵalanyń bar ári jalǵyz ekenin, Onyń seriginiń joq ekenin túsindirý úshin kóbinese kórý-baqylaý ádisin qoldanǵan tıimdi. Mysaly, Alla Taǵalanyń jaratqan nárselerine zer sala qarap, jaratýshylyq sıpatyn túsindirýge bolady. Jaqsylyq pen ádilettigine mysaldar keltire otyryp, Rahman (asa raqymdy), Rahım (tym meıirimdi) jáne Adıl (ádil) degen kórkem esimderdi túsindirip, súıispenshiligin arttyra túsý kerek.

Mysaldardy barynsha ómirden alyp, balanyń ózin ǵalamnyń jaratylysy jaıly oılanýǵa jetelep, izdenýine jol ashý tárbıesi kerek. Balanyń aınalasyndaǵy jaratylystyń túr-túsi, sulýlyǵy, júıeliligi men tártibin ańǵarýy Alla taǵalany tanýǵa yntasyn arttyryp, súıispenshiligin oıatady. Jeti jasqa deıin balalyq kezeńde bala kórgenin qaıtalaǵysh, eliktegish keledi.

Túrli oıyndarǵa qumartyp, eger siz onymen oınasańyz, ol da sizben oınaǵysy kelip turady. Bul jastan asqanda sana-sezimine, uǵymtaldyǵyna qaraı ulttyq ári rýhanı qundylyqtardy jaılap sińire bastaıtyn ýaqyt keledi. Bul – naǵyz Qurandy úıretetin kezeń. Budan keıin onyń parasat paıymyna qaraı haram men halaldy ajyrata bilýge úırenetin kezeń keledi, bul kezeńniń merzimi de áýelgisindeı deýge bolady.

Endigi jerde ony qolynan jetektep, sol ómirge qadam bastyrý kerek. Ony keıde túsindirý, yntalandyrý, qyzyqtyrý arqyly, endi birde eskertý jasaý arqyly iske asyrasyz. Demek, belgili bir jasqa deıin kóbinese úlgi-ónege bolý arqyly sanasyna sińdiretin bolsaq, odan keıin aqyl deńgeıi men oılaý qabiletine qaraı máselelerdi ashyp, túsindire bastaǵanyńyz jón.