BALANYŃ AQYSYN BERIP JÚRMIZ BE?

«Áke balasyna jaqsy tárbıeden artyq

mıras qaldyra almaıdy» (Hadıs).

Halqymyz: «El bolamyn deseń, besigińdi túze», - deıdi. Besik ishindegi ińgálaǵan ár perzent – Allanyń adamǵa bergen uly syıy ári amanaty. Olaı bolsa, balaǵa beriletin tárbıeniń eń basynda ımandylyq tárbıesi turýy kerek. Allany tanyǵan jáne Qudaıdan shynaıy qorqatyn perzent koǵamǵa paıda ákelip, ata-anasyn eki dúnıe jaqsylyǵymen qýantady. Sol úshin árbir ımandy jan balasynyń aldyndaǵy perzenttik aqylaryna asa den qoıady. Quran Kárimde bylaı buıyrylady: «Ýa, ıman keltirgender! Ózderińdi jáne otbasylaryńdy otyny adamdar men tastar bolǵan ottan (tozaqtan) qutqaryńdar» («Tahrım» súresi, 6-aıat). Allanyń Elshisi (s.ǵ.s): «Bireýlerińniń balasyna ádep úıretýi oǵan árbir kúni jarty saǵ (bir ýys bıdaı ne qurma) sadaqa bergeninen artyq», - degen. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) kelesi hadısinde: «Kimniń qyz balasy bolyp, oǵan jaqsy tárbıe berse, jeterlikteı iship-jegizse, Alla Taǵalanyń bergen nyǵmetinen molynan berse, ol qyz oǵan bereke ákeledi ári tozaqtan qutqaryp, jánnatqa kirýge sebepker bolady», - degen (ımam Tabaranı).

Perzent aqysyn oryndaýda, jaqsy tárbıe berýde bizge eń aldymen ónege jan – Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) ekeni daýsyz. Ardaqty Paıǵambarymyz balalardy jaqsy kóretin, olarǵa meıirim-shapaǵatyn tógetin. Birde Paıǵambarymyzǵa bir bádáýı kelip, balalaryn emirenip súıe almaıtyndyǵyn aıtady. Sonda Alla Elshisi (s.ǵ.s): «Alla Taǵala júregindegi meıirimińdi alyp koıǵan bolsa, men ne isteıin endi?» - dep jaýap bergen eken.

Islam dini balaǵa maǵynasy durys, estir qulaqqa jaǵymdy, jaqsy at qoıýǵa shaqyrǵan. Sondyqtan balaǵa esim bererde buǵan jaýapkershilikpen qaraý kerek. Balanyń óz ortasynda júzi jarqyn júrýinde, jaqsy kisilerge eliktep ósýinde de jaqsy esimniń berer paıdasy mol. Súnnet boıynsha bala týyla salysymen nemese týylǵanyna jetinshi kúni at qoıylǵan. Ata-ananyń balaǵa degen meıirimi, qamqorlyǵy áýeli jaqsy esim qoıýdan bastaý alady. Hadıste: «Balanyń ákesindegi quqyqtarynyń biri – jaqsy ádep pen jaqsy esim», - delingen.

Hazreti Omardyń (r.a.) halıfalyǵy kezinde bir adam oǵan balasyn ertip kelip: «Ýa, musylmandardyń ámirshisi! Mynaý – meniń ulym. Ózime qarsy shyǵyp, japa shektirdi», - dep shaǵymdanady. Omar (r.a.) balaǵa qarap: «Qudaıdan qoryqpaısyń ba? Balanyń áke-sheshege qarsy shyqqanyn kimnen kórdiń? Ata-ananyń aqysyn bilmeýshi me ediń?» - dep ursady. Bala esh qaımyqpaı: «Myrzam, aıtyp turǵanyńyz áke-shesheniń aqysy. Al balanyń aqysy joq pa?» - dep suraıdy. Omar (r.a.): «Iá, ata-anada balanyń da aqysy bar. Eń áýeli úılenerde balasyna ana bolatyn jaqsy jar tańdaýy tıis. Tárbıesiz qyzǵa úılense, bolashaqta týylatyn balaǵa qııanat jasaǵan bolady. Balasy týylǵanda oǵan jaqsy at qoıýy kerek. Sosyn es bilgende oǵan Allanyń kitaby Qurandy úıretý kerek», - dep sanap beredi. Muny estigen bala: «Ýa, musylmandardyń ámirshisi! Ákem joǵarydaǵy aıtqandaryńyzdyń eshbirin oryndaǵan joq. Birinshiden, meniń anamdy qul bazarynan satyp alǵan. Onyń ótken ómiri belgisiz. Ekinshiden, maǵan qara qońyz degen maǵynany bildiretin «Jýal» degen naqurys at qoıǵan. Úshinshiden, Qurannan bir árip te úıretpedi», - dep zarlap qoıa bergende Omar (r.a.) balanyń ákesine burylyp: «Balannyń qııanat jasaǵanyn aıtyp shaǵymdanasyń. Negizinde sen onyń aqysyn jegen ekensiń. Ol saǵan jamandyq etýden buryn, sen óziń oǵan jamandyq etken ekensiń», - dep shyǵaryp salady.

Perzent jaqsy bolý úshinákeniń mindeti jaqsy ana bolatyn jar tańdaý, jaqsy esim qoıý, Allanyń kálamy Qurandy úıretý. Jaratýshyny tanyǵan bala zerek, alǵyr bolyp ósedi.

Hazireti Alı (r.a.): «Balalarǵa ǵylym-bilim úıretip, ádepke baýlyńdar», - degen.

Bir kúni Allanyń súıgen quly Abdýlla ıbn Múbárak jolda ketip bara jatyp sonadaıdan bir qora qoı baǵyp júrgen balany kózi shalady. Ishinen oǵan jany ashyp: «Kishkentaıynan mal baǵyp ósse, úlkeıgeninde Alla Taǵalaǵa degen qulshylyǵyn qalaı oryndamaq?» - deıdi. Sosyn oıyn jınap, «qoı, odan da ol balaǵa Allany tanytatyn sabaq úıretip keteıin», deıdi de, baǵytyn solaı qaraı burady. Jaqyndaı kelip:

- Balam-aý, Alla Taǵalany bilesiń be? - deıdi Abdýlla ıbn Múbárak. Bala da:

- Qul qalaısha óziniń ıesin bilmeıdi eken?! - dep shapshań jaýap qaıyra qoıady. Munan soń ekeýara sózderi jarasyp, áńgimeleri odan ári bylaısha órbıdi:

– Al, aıtshy, Alla taǵalany qalaısha bilesiń?
– Myna baǵyp júrgen qoılaryma qarap bilemin.
– Bul qoılarǵa qarap Ony qalaı bilesiń?
– Baıqasańyz, myna bir qora qoı shopansyz ózdiginen júre almaıdy. Olarǵa jem-sýyn berip, qasqyr sııaqty jyrtqyshtardan qorǵap júrý úshin bir qadaǵalap júretin adam kerek. Osyǵan qarap aınala qorshaǵan on segiz myń ǵalam, onyń ishindegi adamdar, jyndar, jan-janýarlar, myna ushyp júrgen qanatty qustar bir qorǵaýshyǵa muqtaj ekenin bildim. Osynshama san alýan jaratylysty qorǵap, qamqoryna alǵan Alladan basqa eshkim emesi ap-anyq. Aldymdaǵy qoılaryma qarap, Alla taǵalany osylaı bildim.
– Alla taǵalany qandaı beınede túsinesiń?
– Eshnársege uqsatpaımyn.
– Onyń eshnársege uqsamaıtyndyǵan qalaı bildiń?
– Taǵy da sol kóz aldymda jaıylyp júrgen qoılarǵa qarap bildim. 
– Qalaısha?
– Men – shopanmyn. Olardy baqylap, qorǵaýshysymyn. Bul qoılardy árdaıym nazarymda ustap, qadaǵalaımyn, ári jaýapkershilikpen qaraımyn. Qarańyzshy, qoılar maǵan uqsamaıdy, sol sııaqty men de olarǵa uqsamaımyn. Demek, qoıshynyń qoılaryna uqsamaıtyndyǵyna qarap, álbette Alla taǵalanyń quldaryna uqsamaıtyndyǵyn osydan túsindim. Mundaı jaýapqa tánti bolǵan Abdýllah ıbn Múbárak:
– Óte jaqsy aıttyń, balam! Az da bolsa, bilim úırendiń be?– dedi. Álgi bala:
– Men myna saıyn dala saharada júrip qaıdan bilim almaqpyn?!– dedi shynyn aıtyp.
– Al, jaraıdy. Basqa ne úırendiń?
– Úsh ilim úırendim. Kóńil ilimi, til ilimi jáne dene ilimi.
– Bular ne nárse, men bilmeıdi ekenmin?!
– Kóńil ilimi degen mynaý – Alla maǵan júrek berdi jáne ol jerdi keshirim men mahabbat orny etti. Sol úshin júregimmen Ony tanımyn. Sol úshin Jaratýshymnyń jaqsy kórgenderine ol jerden oryn berip, jek kórgen nárselerine oryn bermeımin, kerek deseńiz, ondaılardan boıymdy aýlaq ustaımyn. Til ilimi degenim mynaý – maǵan tildi berip, Jaratýshyny eske alyp, esimderin zikir etetin oryn etti. Onyń qyzmeti arqyly Jaratýshyny eske túsiretin sózder aıtyp, ǵaıbat sózderden ony qorǵap, jaman sózderden saqtaný kerek ekenin kórsetti. Al, dene ilimi degenim mynaý – Alla maǵan dene-bitim berdi jáne  ony ózine qyzmet etý orny etti. Sondyqtan, Oǵan qyzmet bolyp sanalatyn saýapty ıgi isterdi denemmen jasaımyndaǵy, qyzmetine jaramaıtyn teris is-áreketterden tal boıymdy aýlaq ustaımyn. 
Abdýllah ıbn Múbárak dala kezip qoı baqqan balanyń jaýaby men keremet aıtqan oıly sózderine sheksiz rızashylyǵyn bildire kelip: «Eı, balam! Seniń maǵan úıretkenderiń alǵashqy, ári sońǵy ilimder. Sol úshin maǵan nasıhat aıt!» - dedi. Qarǵadaı bala ol kisiniń tegin emes ekenin baıqap: «Myrzam! Ǵalym kisi ekendigińiz júzińizden baıqalady. Eger ilimdi Allanyń razylyǵy úshin úırengen bolsańyz, adam balasynan qaıtarymyn talap etpeńiz, kerek bolsa ol jaǵdaıdy kútpeńiz. Joq, eger dúnıe paıdasy úshin úırengen bolsańyz, jánnatqa qaýysha almaısyz»,– dep Allanyń súıgen quly Abdýllah ıbn Múbárakqa astarly sabaq bolar oı aıtqan eken.

Ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) hadısinde «Áke balasyna jaqsy tárbıeden artyq mıras qaldyra almaıdy», - degen. Demek, árbir ata-ana ózindegi perzent aqylarynyń biri jaqsy tárbıe berý ekenin bilip, oǵan aldymen ózi úlgi kórsetýi tıis. Halqymyzda: «Jasta bergen tárbıe jas shybyqty ıgendeı», -dep aıtqan danalyq sóz bar. «Adamnyń adamshyldyǵy – aqyl, ǵylym, jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady», - dep Abaı atamyz da balanyń adamshylyǵyn qalyptastyrýda jaqsy áke, jaqsy ananyń rólin aıtyp ketedi.
 

Hasan ál-Basrı bylaı deıdi: «Balaǵa Allaǵa moıynsunýdy buıyryp, izgilikti úıretińder».

Sharıǵat iliminiń negizin salýshy, tól mazhabymyzdyń jetekshisi bolǵan Imam Aǵzam Ábý Hanıfanyń búkil ǵumyry ısi musylmanǵa tolyǵymen ónege. Birde Ábý Hanıfaǵa balasyn ertip bir áıel keledi. Imamǵa balasynyń bir jaǵymsyz ádeti týraly shaǵym aıtady. Aıtýynsha onyń uly táttige óte qumar eken. Sol ádetten tys qumarlyǵynyń saldarynan tisteri aýyryp, túsýge aınalypty. Janashyr ana Ábý Hanıfadan osynyń amalyn suraı kelgen. Áıeldiń áńgimesin estigen Ábý Hanıfa az-kem oılanyp otyrady. Sosyn: «Siz balańyzben birge qyryq kúnnen keıin qaıtyp kelińiz», - deıdi. Arada qyryq kún ótken soń álgi áıel balasyn ertip uly ǵulamaǵa qaıta oralady. Sharıǵat bilgirinen baıaǵy máseleniń jaýabyn suraıdy. Sonda Ábý Hanıfa balaǵa qarap: «Eı, ulym! Táttini kóp jeme. Shynynda táttini kóp jeseń, tisiń aýyratyn bolady, basqa densaýlyǵyńa da zııan. Anańdy tyńda. Táttini kóp jeme», - deıdi.

Balanyń anasy taǵy birdeńe aıtar degen úmitpen ǵalymnyń júzine qaraıdy. Biraq ǵalym barlyq jaýabym osy degendeı ısharat jasaıdy. Sonda balanyń anasy: «Ýa, musylmandardyń ımamy! Men sizden naqty aqyl kútken edim. Qyryq kún kúttirip qoıǵanda bar aıtqan jaýabyńyz osy ma sonda? Osy jaýabyńyzdy sol kezde aıta salmadyńyz ba?» dep renish bildirgende Ábý Hanıfa: «Ýa, qaryndasym! Siz maǵan alǵash kelgenińizde ózim de táttini kóp jeıtin edim. Sondyqtan da ol kezde balaǵa aqyl aıta almadym. Ózim táttini kóp jep turyp basqaǵa jeme desem meniki naǵyz ekijúzdilik, jalǵandyq bolar edi. Ondaı sózimniń balaǵa da áseri bolmas edi. Áýeli osy bala úshin ózim tátti jeýdi qyryq kún doǵardym. Sóıtip baryp balańyzǵa keńes aıttym», -degen eken. Bul ǵıbratty oqıǵa árbir iste áýeli balaǵa ata-ana ózi ónege bolǵanda ǵana, áseri joǵary bolaryn, nátıjesi oń bolaryn bildirip tur. Tómendegi mysal da osyny meńzeıdi.

Dinge berik, ómirin taqýalyqpen órnektegen musylman áıel balalaryna árdaıym ana sútin «Iasın» súresin oqyp otyryp beredi eken. Iaǵnı, balasyn emizerden buryn jaqsylap dáret alyp, sosyn ana sútin balasyna berer kezinde: «Bısmılláhır rahmanır rahım. Iasıın. Ýál Qýranıl hakım», - dep bastap, «Iasın» súresiń tolyǵymen oqyp shyǵady. Allanyń qudireti «Iasın» súresin aıaqtaǵanda, bala da ana sútin emýdi toqtatady eken.
Ýaqyt óte kele musylman áıeldiń bul amaly balalarynyń ıslamı tárbıemen ósip-jetilýine jáne ilim ıesi bolýyna úlken septigin tıgize túsedi. Balalary da ana sútin aqtap, bir-bir ǵalym dárejesine jetedi. Balalarynyń jetistigine qýanǵan ana árdaıym Allaǵa maqtaý aıtyp, shúkirshilik jasaıdy. Balalaryna da: «Eı, uldarym! Jetken jetistikterińdi, jaqsylyqtaryńdy ózimdiki dep sanamańdar, onyń barlyǵyn Alladan berildi dep bilińder. Men tek senderdi «Iasın» sútimen baǵyp-qaqtym», - deıdi eken.

Alla Elshisi (s.ǵ.s) bylaı dep ósıet etken: «Adam ólgende onyń úsh nársesinen toqtaýsyz sadaqasy (mysaly, qudyq, kópir, medrese) nemese paıda keltiretin bilimi (taratqan bilimi) nemese artynan duǵa jasaıtyn ıgi salıqaly urpaǵynan basqa barlyq amaly toqtaıdy». Al Ábý Hýraıradan (r.a) jetken rıýaıatta Paıǵambar (s.ǵ.s) bylaı degen: «Qaıtys bolǵan bir pendeniń o dúnıede dárejesi kóteriledi. Sonda ol: «Ýa, Rabbym! Bul maǵan qaıdan keldi?» deıdi. Sonda (Rabbysy): «Bul seniń artyńdaǵy balańnyń saǵan ıstıǵfar (keshirim) tileýinen», - deıdi».

Balaǵa jaqsy esim qoıyp, ımanı tárbıe berý ata-ana moınyndaǵy eń negizgi aqysy. Perzentiniń aldyndaǵy aqysyn ótep, ulyn uıaǵa, qyzyn qııaǵa qondyrǵan ata-ana eki dúnıesinde baqyt qushaǵynda bolmaq. Jaqsy tárbıemen ósken perzent kóziniń aldyndaǵy ata-anasynyń júzin jerge qaratpaıdy, perzenttik aqylaryn oryndap, razylyǵyn alýǵa asyǵady. Tipti dúnıeden ótse, perzenti duǵasynan tastamaı, ár jaqsy amalymen ata-ana rýhyna saýaptyń úzilmeýine sebep bolady. Perzent –  amanat, al olardyń aqysyna den qoıý odan da úlken jaýapkershilik bolyp qala bermek. Atalarymyz «Anasyn súıgenniń balasyn súı», «Áke – asqar taý, ana basyndaǵy bulaq, bala jaǵasyndaǵy quraq» deı otyryp, áke-sheshe jáne perzent murattaryn aıqyndap kórsetken.