BAQYT JOLYNDAǴY KEDERGILER (ESSE)

Dúnıege kelgen árbir adam baqytty. Tiri bolý – baqyt. Jetistik qareket arqyly keledi. Qubylmaly qyzyqty dúnıede adam óz baqytyn sezine bermeıdi. Adamshylyq qasıetterdi joıyp almaýy úshin árkim óziniń baqytty ekenin únemi sezinýi ǵanıbet, biraq baqytty sezinýge kedergiler bary únemi este bolǵany jón.

Brinshi kedergi – kúnshildik. Árıne, adamdar bolmysynan ártúrli. Adam boıyndaǵy qabilet-qasıet óse kele aıqyndalyp, bireý ánshi, bireý aqyn degendeı, tabıǵatyna saı túrli talantqa ıe bolmaq. Solaı, solaı adamdar daralana bastaıdy. Mine, osy tusta kúnshildik kórinisi boı kórsetedi. Ómir – báseke, ol ras. Alaıda osy báseke teris óris alyp ketse, kúnshildik kúsheıe túsedi. Buǵan kórkem ádebıette mysaldar kóp. Kúnshildik dertke aınalǵanda asa qaýipti. Ondaı adamda toqtam degen bolmaıdy. Sońynda tipti sol seziminiń qulyna aınalyp, keleńsiz jaǵdaıǵa tap bolýy yqtımal. Asqynǵan kúnshildik qylmysqa aınalmaq. Onyń bir mysaly – báıbishe, toqalǵa qatysty el aýzyndaǵy áńgime. Kúnshildigi qozǵan báıbishe toqalǵa bildirmeı qaltasyna shoq salyp jiberedi. Sóıtip jas kelinshek qyzǵanysh pen kúnshildiktiń kesirinen órtenip ketedi. Turmysta mundaı mysaldar jıi ushyrasady.

Qyzǵanysh – kúnshildiktiń týysy. Kúnshildik óristemesi úshin jasóspirimderdi sezimge baı etip tárbıeleý qajet. Adamnyń asyl qasıeti meıirimdilik degendi aıtýdan jalyqpaý kerek. Meıirimdi jandy kúnshildik bılep kete almaıdy. Jastardyń sezim baılyǵyn tárbıeleý – ata-ana men qoǵamnyń basty mindeti.

Jaqsy adam kúnshil bolmaıdy. Ony hakim Abaı­dan asyryp aıtý múmkin emes. Adam jaqsy bolýy úshin ata-ana jaqsy bolýy shart. Qurbysy jaqsy bolýy kerek, eń bastysy, ustazy jaqsy bolýǵa tıis. Ondaı adamnyń aldynda qandaı mindetter tur degen hakim Abaı: «ol – áýeli Allany tanymaq, odan keıin ózin, sodan keıin dúnıeni tanymaq», – deıdi.

* * *

Álemde halyq kóp, sonyń ishinde ásirese bir el meni erekshe tańǵaldyrady, ol – evreı jurty. Anyǵyn naqtylap aıta almaımyn, ańǵarǵanym – bul elde kúnshildik bizdegideı emes. Evreı halqynyń jalpy sany – 15-20 mıllıon. Shetelderdegi týystardy qosqanda biz de sol shamadamyz. Soǵan qaramastan, evreı halqy álemniń 30%-ǵa jýyq Ekonomıkasy men qarajatyna ıe, qanshama Nobel syılyǵynyń laýreattary bar. Sapaly ult.

 

* * *

Esime qadirli dosymnyń áńgimesi tústi. Ol áriptes evreı azamatymen alys shetelge saparǵa shyǵady. «Jolshybaı áýejaıda álgi kisi dúńgirshekten qalyń kitapty tańdap alyp, satýshyǵa «qaıtarda alamyn» dep tapsyryp ketti. Baǵasy da arzan emes. Men bolsam: «qaıtesiń júk qylyp» dep narazylyq bildirdim. Qaıtar jolda áriptesim shynymen de sol kitaptyń qunyn tólep aldy. Men taǵy da narazy boldym. Sonda áriptesimniń aıtqanyna tańǵaldym, ol:

– Myna kitaptyń avtoryna qarasańshy, ol – evreı, – dedi.

Men saparda júrgende dúkennen bir qazaqtyń kitabyn osylaı satyp alam ba, joq pa, eki talaı is. Áriptesim óziniń halqyna degen qurmeti týraly maǵan sabaq berdi. Evreı jurtyna degen qyzyǵýshylyǵym arta tústi», dep dosym áńgimesin aıaqtady.

Men oıǵa qaldym. Biz nege sondaı emespiz?

* * *

Kúnshildik adamǵa basy artyq júk, odan arylý qajet. Muny tipti aýyr dert der edim... Al onyń emi bar ma? Árıne, bar. Emi – barǵa razy bolý, qanaǵat. Kúnshil jan barǵa qanaǵat etpese, onyń boıynda sol bardan aırylyp qalý qaýpi únemi saqtalady. Sondyqtan musylman shúkirshilik deıdi. Kúnshildikten arylǵan jan óziniń baqytty adam ekenine de kámil senimdi. Kúnshildikten aryldyń – ıyǵyńnan júk tústi. Jeńildep qaldyń, sezesiń be? Ol – baqyt sezimi.

* * *

Baqytty sezinýdegi ekinshi kedergi – ótkenge ókinish. «Áttegen-aı, qap, solaı boldy» dep talaı aǵaıynymyzdyń sanyn soǵyp, ótken iske ókinish bildirgeniniń kýási boldym. Alashtyń alǵashqy baspasóziniń biri «Aıqap» ta «áı, qap» dep ókinishti bildirmeı me? Múmkin. Qalaı desek te qazaqtyń ótkenge ókinishi ushan-teńiz.

Ókinish degen ár adamnyń sanasynda siresip tur. «Áttegen-aı, ol máseleni bylaısha sheshý kerek edi», «qap», «oılanbaǵanym-aı» dep ókinish bildirýshiler tóńiregimizde jetkilikti. «Iá, solaı etý kerek edi». «Já, basqasha sóıleý kerek edi». Ótkenge ókinish. Osylaısha, daǵdaryp turǵan jurtty qazaq: «Bolǵan is boldy, boıaýy sińdi» dep sabyrǵa shaqyrǵan.

* * *

Atalarymyzǵa qatysty myna bir tarıhı jaǵ­daıdy aıta keteıin. Kenebaı bı – Tóle bımen zamandas ári týys. Osy jaqyndyqty juraǵattyqpen jalǵap, ol keıin Tóle bıdiń týysyna úılengen.

Kenebaı bıdiń Tóle bıden jasy úlken eken, buryn qaıtys bolypty. Topyraq salýǵa kele almaǵan Tóle bı Kenebaıǵa jaıyraq mezgilde bata jasaı barypty. Kenebaıdan 9 ul qalǵan kórinedi. Sonda Tóle bı:

– Kenebaı bıdiń sózin ustaıtyn qaısyń barsyń? – degende, toǵyz uldyń úlkeni Tasan:

– Bıeke, óz sóziń bolmasa, bireýdiń sózi sóz bola ma? – depti. Tóle bı bul jaýapqa óte narazy bolyp:

– Qaraǵym, jyrtyq úı – jamalsa úı, Kenebaı bıdiń sózi jyrtyq úıdiń jamaýyndaı bolmaǵany ma? – dep, bata bermeı attanyp ketipti jaryqtyq.

Tasan bolsa «bıge nege olaı dedim?» dep ómir boıy ókinip ótipti. «Orny tolmaıtyn ókinish» dep osyndaı jaǵdaıǵa qatysty aıtylǵan. «Ańdamaı sóılegen aýyrmaı óledi» – degen atam qazaqtyń sózi bar. Ókinbeý úshin eń aldymen tilge ıe bolý kerek.

* * *

Ókinishtiń zory – ýaqytty bosqa ótkizý. Dúnıedegi eń qymbat dúnıe – ýaqyt. Ol týraly hakim Abaı:

«Ókinishti kóp ómir ketken ótip,

Ótkizdik bir nársege bolmaı jetik».

Ókinish tańdaýǵa qatysty. Tańdaý túri kóp, jar tańdaý, dos tańdaý, t.b.

Adam ata-anany, Otandy tańdaı almaıdy, basqasyna únemi tańdaý erki bar.

* * *

Baqytty sezinýdegi úshinshi kedergi – keshirim.

Kekshildik, meıirimsizdik, qatygezdik, óshpendi­lik, t.b. keshirimge qatysty túsinik-jaılar. Ómir­de ne bolmaıdy? Eger bireýler anasynan «qan sheń­geldep» týsa ne demekpiz? Másele aýyr. Shyńǵys Aıt­matovtyń «Kassandra tańbasy» romanyndaǵy ańyzben sabaqtastyrsaq, alty-jeti aptalyq Embrıon qursaqta jatyp, dúnıege kelgen soń óziniń kim bolatynyn bildirip, anasynyń mańdaıynda tańba bolyp kórinedi eken. Ol – álemge zulym urpaq enedi degen nyshan. Belgili ýaqytta anasynda bolǵan tańba joıylyp, álemge sábı keledi. Óse kele, ol óz taǵdyryna saı zulym bolmaq. Ómirde zulymdyqtyń túri san alýan. Eger osylaı ózin týmaı jatyp kim ekenin aıqyndaǵan urpaq kedeı, jaısyz otbasynda dúnıege kelse, ol buzyq, ury, baýkespe bolyp ósip, qoǵamǵa keltirgen zalaly úshin qamalady, jazalanady. Bylaısha aıtqanda, mundaı zulymdyqtyń órisi tar. Al ol urpaq kerisinshe baq-dáýletti otbasynda dúnıege kelse, másele basqasha. Mádenıetti, bilimdi bolyp ósedi, eshkimge qol jumsamaıdy, biraq adamdardy qyryp-joıýdyń ilimin ózinshe júzege asyrady. Aıtalyq, Karl Marks sekildi. Ol álemdik zulymdyqpen shuǵyldanyp, sodan ózine qyzyq tapty, rahattandy. Sóıtip ibilistiń shákirtine aınaldy. Búlik, qıratý, soǵys – onyń kásibi.

* * *

Kekshilder bolady. Ol – ásirese taý halyqtary turmysynda kezdesetin kórinis: «Qanǵa – qan, janǵa – jan». Bul – baqytty sezinýge naǵyz kedergi, sebebi sol jolda óziń mert bolasyń. Keshirim aýadaı qajet.

Kekshildiktiń deńgeıleri bar. Adamdardyń judy­ryqtasýynan memlekettik deńgeıdegi kekshildikke deıin. Kek alý saıasaty – soǵysqa bastaıtyn jaǵdaı. Máselen, Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń tutaný sebebi Saraevoda Aýstrııa taǵynyń murageri hanzada Frants Ferdınandty óltirýden bastaldy. Árıne, bul – syltaý. Shyn máninde soǵystyń bastalýynyń sebebi tereńde – elderdi, jerlerdi qaıta bólisý. Al Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bolýy – álemge ashyq túrde fashızmniń kelýi. Fashıstik memlekettiń saıa­saty soǵystan ózge ne bolmaq? Fashızmdi qyrǵyn, soǵys dep túsine bergin.

* * *

Basynan qıly oqıǵalar ótken akter, qoǵam qaıratkeri Tuńǵyshbaı Jamanqulov bir suhbatynda: «Qatelikti keshirýge bolady, al satqyndyqty eshqa­shan», – depti. Qazaqtyń: «Aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh» degenine nazar salyńyz. «Qunyn» deıdi... Satqyndyǵyn emes». Oılanǵan jón.

* * *

Adamdar qatelesedi, adasady, sóıtip ózgelerdiń turmysyna, ómirine san alýan kedergi jasaıdy, Alla Taǵala aldynda – kúnáli, adamdar aldynda kináli bolady. Mine, osyndaı jaǵdaılarda keshirim qajet. Keshirimdi bolý, árıne, aıtýǵa ǵana jeńil. Jeme-jemge kelgende bul – aýyr másele.

 

* * *

Satqyndyqqa keshirim joq. Osylaı aıtý durys bola ma? Bolshevızm-fashızmge qarsylyq sat­qyndyq pa edi? Mustafa Shoqaıdyń túrik aımaǵynda bolǵany satqyndyq pa? Men satqyndyq deı almaımyn. Bolshevızm de – fashızm, fashızm de – fashızm. Al aq-qarasyn anyqtap kór. Kommýnıstik ıdeologııa­men ýlanǵan qazaqtar maıdanda jan alyp, jan berip soǵysty. Qazir qarasaq, ekinshi jahandyq qyrǵyn bizdiń soǵys emes eken. Reseı-Ýkraına soǵysynda orys emes, Reseı azamattary (shaǵyn ult ókilderi) ne úshin, kim úshin soǵysyp jatyr? Sondyqtan sat­qyn­dyq adamshylyq, ádilettilik turǵyda saraptalýy qajet.

Shyńǵys Aıtmatovtyń «Betpe-bet» atty shyǵar­masynda soǵystan qashyp kelgen qyrǵyz týraly sýrettelip, sol zaman úshin onyń jazasy – ólim degen oı basty nazarǵa alynady. Oılanyp kórsek, ony keshirýge bolar ma edi? Suraq...

* * *

Keshirimdi bolý – meıirimdilik kórinisi. Esterińizde shyǵar, musylmandar dúnıeden óterde bir-birinen «keshý» surasady. Baqı álemge jalǵannyń júgin arqalap ketpeý tásili. Bala kezimnen úlkenderdiń aýzynan: «Alla Taǵalanyń keshpeıtin kúnási joq» degendi estip keldik. Biz solaı oılaımyz, óz sózimizge senemiz. Biraq bárin bilýshi – bir Alla.

Baıqasaq, keshiretin jaǵdaılar jaıǵasyp, ıyǵymyzǵa júk bolyp qalypty. Keshirý qajet. Túısik, sezim, sanaǵa jeńildik kerek. Iyǵymnan júk tústi, ómir qandaı ǵanıbet! Hakim Abaı: «Adamzattyń bárin súı, baýyrym dep» jalpyǵa aıtsa, endi birde: «Birińdi qazaq, biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» demep pe edi danyshpan.

Sonymen baqytty sezinýdegi úsh kedergini jeńdik, basqa baq qondy.

Este bolsyn: Baq tabıǵaty – qus. Ushyryp alma!

Saq bol! Saqtyqtyń kúzetshisi – sabyr.

Halqymyz: «Sabyr túbi – sary altyn» dep beker aıtpaǵan, oılanaıyq!

 

Ǵarıfolla ESIM,

akademık