BES NÁRSE KELMESTEN BURYN BES NÁRSENI OILAN
Jaratýshy Iemiz Alla Taǵala adam balasyna sansyz nyǵmetter men jaqsylyqtardy násip etti. Adam balasyna ol nyǵmetterdiń Haq Taǵaladan ekendigin moıyndap, olardyń qadirin bilip, baǵalaýy qajet. Kezkelgen ózimizge berilgen nyǵmet Haq Taǵaladan ekeni aqıqat. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Nahyl» súresi 17-aıatynda:
«Allanyń nyǵmetin sanasańdar sanyna jete almaısyńdar. Ras, Alla óteJarylqaýshy, ereksheMeıirimdi», – dep aıtqan.
Sol nyǵmetterdiń ishinde ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) besnyǵmetti erekshe atap, adam balalarynyń osy bes nyǵmettińerekshe qadirin bilýi kerektigin eskertken. Ol týrasynda hadıs sháripte:
«Bes nárse kelmeı turyp, bes nárseni baǵala: kárilik jetpeı turyp jastyqshaqtyń qadirin,aýyrmaı turyp densaýlyqtyń qadirin, kedeılikke ushyramaı turyp baılyqtyń qadirin, jumysbasty bolmaı turyp bos ýaqyttyń qadirin, ajal kelmeı turyp ómirdiń qadirin bil!» – degen (ımam Hakım).
Sózdi qysqa aıtsa da,tereń maǵynany qamtyp sóıleý – ardaqty Paıǵambarymyzǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) berilgen erekshelikterdiń biri. Keı hadısterde Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) adamdardyń maǵlumatty jaqsy este saqtaýlary úshin «eki», «úsh», «tórt», «bes» sııaqty sandardy tilge tıek etken. Eger osy hadıste aıtylǵan bes nyǵmetke qysqasha toqtalar bolsaq, bul nyǵmetterdiń árqaısysynyń ózindik úlken orny, baǵa jetpesquny bar ekendigin túsinemiz.
Birinshi: Kárilik jetpeı turyp, jastyq shaqtyń qadirin bilý
Jastyq shaq – qaıtyp kelmeıtin kóktem, aǵysy ózgermeıtin ózen, sondaı-aq, aspanda tek bir ret qana jarq etip kórinetin juldyz. Kóktemdegi jas topyraqqa egin egip úlgermesek, kúzde mol ónim kútýge bolmaıtyndyǵy sııaqty, jastyq shaqty paıdaly ispen ótkizbegen adamnyń qartaıǵanda onyń jemisin kórýi ekitalaı. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Rým» súresi 54-aıatynda: «Alla senderdi áý basta tym álsiz etip jaratady. Keıin ol álsizdikten soń (býyndaryńdy bekitip) kúsh-qýat beredi. Sodan keıin kúsh-qýatyńdy kemitip, qaıtadan álsiz hám qart qylady», – dep jastyq shaqty eki álsizdik ortasyndaǵy adam boıyna kúsh-qýat bitetin ýaqyt ekendigin aıtqan. Adamnyń negizgi ómiri – osy orta kezeńdi qamtıdy. Sol sebepti kóbirek suralatyn ómir kezeńi de osy eki álsizdiktiń ortasyndaǵy – qýatty kezeń.
Uly adamdardyń kóbi úlken nátıjelerge osy jastyq shaqta kol jetkizgen. Alysqa barmaı ózimizdiń tarıhymyzǵa nazar salsaq, Abylaı han babamyz jıyrma jasynda qan maıdanda erligimen tanylǵan. Buqar jyraýdyń Abylaı hanǵa arnap:
Sen jıyrma jasqa jetken soń,
Altyn tuǵyr ústinde
Aq suńqar qustaı túlediń, – degen sózderi osyǵan dálel.
Qarakereı Qabanbaı babamyz on alty jasar bala kezinde aǵasyn óltirgen jońǵar batyrynan kek alǵan. Tóle bı babamyz 15-20 jasynan bılerdiń bas qosqan jınalysyna qatysyp, óziniń ádildigi men sheshendik óneri arqasynda tanyla bastaǵan. Abaı atamyzdy ákesi Qunanbaı 13-jasynan túrli kúrdeli, daýly máselelerge aralastyryp, tárbıelep, shyńdaǵan.
Halqymyz: «Bolatyn eldiń balasy on besinde baspyn deıdi, bolmaıtyn eldiń balasy otyzǵa kelsede jaspyn deıdi», –dep, jastardyń úlkendershe tereń oıly, aqyldy da parasatty bolýy kerektigin aıtqan.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) aqyrette adam balasy jastyq shaǵyndaǵy istegen amaly úshin suralatyndyǵyn aıtyp:
«Qııamet kúni Allanyń eshbir quly ómirin, jastyq shaǵyn qalaı ótkizgendigi, dúnıe-múlkin qandaı joldarmen taýyp, qaıda jumsaǵandyǵy jáne alǵan bilimimen ne istegendigi jaıly esepke tartylmaıynsha ornynan tapjylmaıdy», – degen (ımam Tırmızı).
Shákárim Qudaıberdiuly babamyz:
Ysh-aq túrli ómir bar: bári de – mas,
Bir ráýishti bolady shal menen jas.
Eń kerekti degeniń – ortanshy ómir,
Túgel qolyń jetpeıtin bir jantalas.
Qapy ótkizbe sol kezdiń bir saǵatyn,
Ókinishi qalmaıdy, ketse aǵatyń.
Kúni-túni deı kópme, ǵylym izde,
Qalsyn deseń artyńda adam atyń, – dep, jastyq shaqty qapyda ótkizip almaýdy nasıhat etken.
Endeshe, qumetti jastar, osy bir baǵaly kezeńdi ózimizge, qoǵamǵa paıdasy tıetin istermen ótkizýge bar kúsh-jigerimizdi jumsaıyq.
Ekinshi: Aýyrmaı turyp densaýlyqtyń qadirin bilý
Joǵarydaǵy hadıste aıtylǵan, adam balasy qadirlep, baǵalaýy kerekti bolǵan nyǵmet – densalýyq. Halqymyzda: «Densaýlyq – zor baılyq», «Birinshi baılyq – densaýlyq», «Baılyq – baılyq emes, densaýlyq – baılyq» degen naqyl sózder óte kóp. Bul aıtylǵan sózderden ata-babalarymyzdyń densaýlyqty qanshalyqty joǵary baǵalaǵandyǵyn, tipti ony negizgi baılyq dep tanyǵanyndyǵyn túsinemiz. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Adamdardyń kóbi qadirine jete bermeıtin eki nyǵmet bar, ol – densaýlyq jáne bos ýaqyt», – degen (ımam Buharı).
Dinimiz Islam densaýlyqty adam balasyna berilgen amanat dep qaraýǵa, ony kútýge úıretedi. Óıtkeni aýrý ataýly zııannyń aldyn almaǵandyqtan, densaýlyqty kútpegendikten paıda bolady. «Aýyryp em izedegenshe, aýyrmaýdyń jolyn izde» demekshi, adam balasy kezkelgen syrqatqa sebepshi bolatyn, densaýlyǵyna keri áserin tıgizetin isterden saqtanýy qajet. Al densaýlyǵyn tıisti dárejede kútpegen adam aýrýǵa ózi sebepshi bolady. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Iýnýs» súresi, 14-aıatynda:
«Rasynda Alla adamdarǵa esh zulymdyq etpeıdi. Biraq adamdar ózderine ózderi zulymdyq etedi», – dep aıtqan.
Adam balasy aýrýǵa dýshar bolsa, bul ómirde tamaqtaný, sýsyn ishý, oınap-kúlý sııaqty barlyq zat óziniń mańyzyn joǵaltatyny belgili. Sol sebepti de danalardan: «Densaýlyq – saý adamnyń basyndaǵy táj. Ony syrqat adam ǵana kóre alady», – degen sóz qalǵan.
Ál-Farabı babamyz: «Adam denesiniń jetilýi – onyń densaýlyǵy; eger deniń saý bolsa, onda ony saqtamaq kerek, al eger saý bolmasa, onda dendi saýyqtyrý kerek», – deıdi.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Ýa, Allanyń quldary! Emdelińder, sebebi Alla qandaı da bir dert jaratqanda onyń shıpasyn da qosa jaratqan», – degen (ımam Ábý Dáýd).
Bir Alladan shıpasyn úmit ete otyryp, qazirgi tańdaǵy damyp jatqan medıtsınanyń qyzmetterin paıdalaný, sondaı-aq ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) úıretken emdik amaldardy oryndaý, qasıetti Quran men hadısterde kelgen shıpalyq duǵalardy paıdalana otyryp emdelý saýapty ári mindetti amal ekenin bilýimiz kerek.
Úshinshi: Kedeılikke ushyramaı turyp baılyqtyń qadirin bilý
Kedeılik synaq bolǵandyǵy sııaqty, baılyq ta adam balasyna berilgen synaq. Adam balasy qolyna baılyq tıgende takapparlanyp, ózgelerden ózin joǵary sanaý, sarańdyq qylý sııaqty isterden barynsha saqtanýy qajet. Musylman adam baı bolatyn bolsa, sol baılyqty bergen Jaratýshysyna shúkir etip, shamasy kelgenshe qolynda barymen jaqyndaryna, muqtaj jandarǵa járdemdesip, kómektesýge tyrysady. Áıteke bı babamyz:
Batyr bolsań jaýyńa naızań tısin,
Baı bolsań halqyńa paıdań tısin, – dep, baılyq arqyly ózgelerge paıda tıgizýdi kózdeý kerektigin aıtqan.Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Álı Imran» súresi, 92-aıatynda:
«Sender súıgen nárselerińdi Alla jolynda jumsamaıynsha, áste jaqsylyqqa jete almaısyńdar», – dep aıtqan.
Shákárim Qudaıberdiuly babamyz:
Maqtan úshin mal jıma, jan úshin jı,
Qazaqqa kóz súzbestiń qamy úshin jı.
Aryń satpa, teriń sat, alaldy izde,
Ǵıbadat pen adaldyq, ar úshin jı, – dep, maldy jııýdaǵy maqsattyń qandaı bolýy kerektigin jetkizgen.
Qazaq tarıhynda myńǵyrtyp mal aıdaǵan, sandyǵy sary altynǵa toly baı adamdar az bolmaǵan. Olardyń arasynda aınalasyndaǵy ash-aryqtardyń aýzyn aqqa tıgizip, qol úshin bergen, halyqqa mektep, meshit, medrese salyp bergen qanshama Atymtaı jomarttary kóp edi. Mysaly, hákim Abaı óziniń ákesi Qunanbaı qajy jaıynda:
Musylmanǵa qoımaǵan
Orynsyz janjal shataqty,
Zeket jıyp, egin sap,
Toıdyrǵan ǵarip, jataqty, – dep aıtqan.
Mine osyndaıasyl babalardy úlgi etip, biz de adal eńbekpen mal taýyp, ony ıgi jolda jumsaı bilýimiz kerek.
Tórtinshi: Ótip ketpeı turǵanda bos ýaqyttyń qadirin bilý
Ýaqyt – Alla Taǵalanyń adamzatqa bergen úlken nyǵmeti.Ómirimiz ýaqyttan turatynyn eskersek, adam balasy óziniń ár sátin bosqa jibermeı, paıdaly etip ótkizýiniń mańyzy zor ekendigin uǵynady. Imam Shafıǵı (Alla ol kisini raqymyna alsyn): «Ýaqyt beıne bir júzi lypyldaǵan ótkir qylysh sekildi, eger ony durys qoldanbasań, ózińdi kesip túsedi», – degen.
Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Mýmınýn» súresi, 99-aıatynda adam balasy dúnıeden óter aldynda ýaqytty jaqsylyq amaldarsyz tekke ótkizip alǵandyǵyna ókinip:
«Olardyń birine ólim kele qalsa: «Rabbym (dúnıege) qaıtara kór! Bálkim men qaldyrǵan dúnıemde jaqsylyq amaldar istermin!» – deıdi», – dep aıtqan.
Ómirde qandaı da bir nátıjege qol jetkizgen adamdardyń jetistikke jetýiniń basty sebebi –ýaqytty tıimdi paıdalanýynan. Sol sebepti de kóptegen ǵalymdar, danalar ýaqytty tıimdi paıdalaný jaıynda ósıetter qaldyrǵan. Mysaly, hazireti Omar (Alla oǵan razy bolsyn): «Tórt nárse keri qaıtarylmaıdy. Ol: atylǵan oq, jumsalǵan aqsha, qolǵa túsken múmkindik, ótken ýaqyt», – degen.
Halqymyzdyń aqıyq aqyny Muqǵalı Maqataev:
Ýaqytty toqtatar shamań bar ma?
Bári ótedi: dáýirler, zamandar da.
Meniń janym ashıdy myna ómirdi,
Ótpeıtindeı kóretin adamdarǵa!, – degen.
Qundy, baǵaly zatty adam balasy qasterlep, qurmettep, saqtaıtyny belgili. Sol sııaqty bizder úshin asa qundy bolǵan ýaqytta ár adam baǵalaı bilýi tıis. Ony bos, paıdasyz istermen ótkizýden saqtanyp,ásirese, ýaqyttyń jaýy bolǵan bos sóz, orynsyz qaljyń, paıdasyz istermen aınalysý syndy isterden asa saq bolǵan jón.
Besinshi: Aqtyq sát kelmeı turyp ómirdiń qadirin bilý
Ómir – adam balasyna berilgen úlken syı. Bir márte ǵana beriletin ǵumyrdy adam balasy baǵalap, jaqsylyqpen ótkizýge tyrysýy qajet. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Múlik» súresi, 2-aıatynda:
«Ol Alla qaısybiriń jaqsy is isteıtinderińdi synaý úshin ólim men ómirdi jaratty. Ol – asa ústem, óte keshirimdi», – dep aıtqan.
Ómirdiń uzaq, ári salıqaly amaldarǵa toly bolǵandyǵy jaqsy. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısinde:
«Adamdardyń jaqsysy ómir jasy uzaq ári amaldary izgi bolǵandary», – degen (ımam Tırmızı).
Ómir – synaq alańy. Onyń ashysy men tushysy, aýyrtpashylyǵy men jeńildigi, jaqsylyǵy men jamandyǵy qatar júredi. Musylman adam jaqsylyqqa shúkir, qıyndyqqa sabyr ete bilýi tıis. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Baqara» súresi, 155-aıatynda:
«Árıne senderdi qaýip-qatermen, asharshylyqpen jáne maldaryńnan, jandaryńnan, sondaı-aq ónimderińnen kemitý arqyly synaımyz. Sabyr etýshilerdi(qýant) súıinshile»,–dep aıtqan.
Maǵjan Jumabaev:
Ómir osy – birde ol bolar bultty,
Qatty jeldi, daýyldy, keıde otty.
Quryp dymyń, qaıǵyryp, jas tógersiń,
Bult ashylar – qaıǵynyń bári bitti, – dep, ómirge baǵa berip, qıyndyq artynan jeńildik keletinin aıtqan.
Dúnıe tirshiligi máńgilik emes.Bireýge erte, bireýge kesh aqtyq sátiniń keletindigi aqıqat. Adam osy aqıqatty eshýaqyt esinen shyǵarmaı, bul dúnıede ózin qonaq ispetti sezinip, Jaratýshy aldyndaǵy mindetterin oryndap, ǵıbadat-qulshylyǵyn jasap, adamdarmen barynsha syılystyq, jaqsy qarym-qatynasta bolýy kerek.
Adam balasyna bul ómirde berilgen ár nyǵmettiń aqyrette suraýy bar. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Tákásúr» súresi, 8-aıatynda:
«Ol kúni berilgen nyǵmetterden mindetti túrde suraqqa tartylasyńdar», – dep aıtqan.
Endeshe, ár nyǵmettiń qadirin bilip, baǵalap, Jartýshymyz Alla Taǵala razy bolatyn amaldardy atqarýǵa tyrysaıyq.
Alla Taǵala barshamyzǵa razy bolyp, duǵa-tilekterimizdi qabyl etkeı!
