BIR MAQALDYŃ MAǴYNASY
«Ózin-ózi bilgen Er – baqytty,
Ózin-ózi bılegen El – baqytty!»
«Jaqsy sóz – jarym yrys» dep Sóz qudiretin sezinip, «Sózim – ózim» dep Sóz qadirin túsingen danyshpan babalarymyz baqyt jaıly osylaı tujyrymdapty. «Ózin-ózi bılegen El – baqytty» ekeni – artyq sózsiz anyq nárse: basqaǵa bodan, kúshtige qul bolǵan El qalaı baqytty bolmaq?! Tarıh tizbegine kóz salsańyz: surapyl soǵys pen alapat aıqastyń bári osy Maqsat jolynda bolǵanyn kóresiz. Uly Jaratýshy ózindik bet-beıne darytqan kez-kelgen El úshin erkindigin joǵaltý – qaıǵynyń zory...
«Ózin-ózi bilgen Er – baqytty». Bul jerdegi «Ózin bilý» – qaı bilý? Óziniń shama-sharqyn, minez-qulqyn, ıkemdiligi men beıimdiligin bilý me? Álde «Tegin bilmegen – teksiz» nemese «7 atasyn bilgen Er – 7 jurttyń qamyn jer» degen ataly sózdegi «ózin bilý» me? Sózsiz bulardy bilý – Ózińdi bilýdiń bir qyry. Ultyńdy taný, sol ultpen qanyń, janyń ózektes ekenin uǵyný – Ózińdi tanýdyń ajyramas sharty. Odan aryraq tereńdesek: «adamzat» dep atalar ǵajap jaratylystyń biri ekenińdi, Adam ekenińdi túsiný – Ózińdi tanýdyń kelesi satysy.
Osy arada úlken suraq týyndaıdy: «Adam» degen – kim? Abaı hakimge qulaq túremiz:
Aqyl men jan — men ózim, tán — meniki,
«Meni» men «menikiniń» maǵynasy — eki.
«Men» ólmekke taǵdyr joq áýel bastan,
«Meniki» ólse ólsin, oǵan beki.
Túsinikti boldy: shynaıy «Menimiz» – «meniń qolym, aıaǵym, meniń basym, kózim, meniń denem, aqylym» dep, ıemdenip turǵan Jan eken! Iaǵnı, «Adam – jan men tánnen turady, jan – ortalyq, negiz» degen alǵashqy jaýap ortaǵa shyǵady. Biraq Abaı hakim taǵy tereńdeıdi:
Malda da bar jan men tán,
Aqyl, sezim bolmasa.
Tirshiliktiń nesi sán,
Tereńge bet qoımasa?
Bul oıdy ary qaraı qaýzaǵan kezimizde Islam ǵulamalarynyń tujyrymyna tireldik: adam boıynda ishpek, jemek, kóbeımek sekildi janýarlyq tabıǵat; zorlyq, kúsh kórsetý sekildi jyrtqyshtyq beıimdilik; jaryqqa umtylǵan, sulýlyqqa súısingen perishtelik sıpat; aılakerlik pen aıarlyqqa bastar shaıtanı qabilet (bekitilgen jyn: «jynymdy ustatpa», «oı, jynymnyń kelgeni-aı!» deımiz ǵoı) bar eken. Bunyń bárin «Nápsi» dep te ataıdy. Al nápsiniń – pendelik satydaǵy jannyń damý, jetilý satylary bar eken...
Eń qyzyǵy: adam boıynda Uly Jaratýshynyń «úrlep salǵan» nury, Rýh bar eken! Bul jaıly qasıetti Quranda bylaı delinedi: «Onyń jaratylysyn tamamdap, oǵan RÝHYMNAN ÚRLEGEN sátte, oǵan sájde qylyńdar!» («Hyjyr» súresi, 29-aıat.) Iaǵnı adamnyń ózegi – asyl rýh! Osy Rýhtyń boıynda Jaratýshynyń sıpattary bar eken! Osy Rýhta Adam balasyna tán Mahabbat, Parasat, Ar-uıat, Ýáde, Táýbe, Alań, Ázil, Erkindik, Jaýapkershilik sekildi ajyramas Rýhanı qasıetter bar eken! Ózegin, «menin» sol Rýhyna baılaı alǵan adam, «rýhanı menine» súıengen adam – naǵyz Adam (Musylman) eken! Solaısha Negizin tapqan adam – óziniń naǵyz «Menin» tanýmen qatar Jaratýshy Iesin de birshama tanıdy eken! Jappar Iesimen baılanys ornatady eken! Sóıtip atalarymyz aıtqan «Ózin tanyǵan – Jaratýshysyn tanıdy» degen aqıqatpen qaýyshady eken!..
Ózin tanýdyń bir joly – tánińdi taný. Zer salyp qarasań: qandaı ǵajap úılesimdilikpen, keremet sheberlikpen jaratylǵan! Búkil janýardan artyq jaratqany, ıaǵnı jaqsy kórip, súıip, qadirlep jaratqany anyq kórinedi!
Al endi Rýhtyń, ishki jan-dúnıeniń ǵajabyn aıtsańyzshy! Sezim qandaı, túısik qandaı, aqyl-oı qandaı! Bir ǵulamanyń: «Sen ózińdi kishkenemin dep oılaısyń ba? Joq, seniń ishińde – álemder bar ǵoı!» degen sózi sanańda jańǵyrady. Sosyn oılanasyń da, Abaı hakimniń sózine bas ıesiń!
«Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de súı ol Allany jannan tátti!..» Muny moıyndaǵan soń, hakimniń kelesi sózine taǵy da «Durys aıtasyz!» deısiń! «Kim ózińe mahabbat qylsa, sen de oǵan mahabbat qylmaǵyń qaryz emes pe?!» (38-shi sóz)
Adam balasynyń tereńin tanytar kelesi sóz mynaý: «...Óz pıǵyldaryńdy soǵan óz halińshe uqsatýdy shart qyl. «Alla Taǵalaǵa uqsaı alam ba?» dep, nadandyqpen ol sózden jıirkenbe, uqsamaq – dál birdeılik daǵýasymenen emes, sonyń sońynda bolmaq. Onyń úshin Alla taǵalanyń sıpattary: Haıat, Ǵylym, Qudiret, Basar, Sámıǵ, Irada, Kálam, Tákýın. Bul segizinen Alla Taǵaladaǵydaı kámálat-ǵazamat birlán bolmasa da, pendesinde de árbirinen óz halinshe bar qylyp jaratypty...» (38-shi sóz) Iaǵnı, Abaı tanymynda: óz jan-dúnıesinde osy sıpattardy jetildirgen adam kemeldikke umtylady, ózin tereńirek tanı túspek. Mysaly «Ǵylym» sıpatyn damytqan – ǵalym bolmaq!.. Ǵajap qoı!
Mine, osylaı-osylaı óz boıynda bar qasıetterdi taný arqyly Allanyń qudireti men Meıirimin tanyǵan, óziniń shynaıy tabıǵaty men múmkindigin, adamdyq boryshy men mindetin tanyǵan adam – Ózin tanyǵan adam! Ómiriniń mánin tapqan adam! Al bundaı jannyń baqytsyz bolýy múmkin be? Joq! Endeshe «Ózin-ózi bilgen Er – baqytty» degen sózdiń sheshýi – osy bolsa kerek!..
Iá, «Ózin-ózi bilgen Er – baqytty, Ózin-ózi bılegen El – baqytty!» Osy Baqyt barshamyzǵa násip bolǵaı!
Alǵadaı ÁBILǴAZYULY
