DALANYŃ DARA DILMÁRLARY

Dosmurat degen kisi ashý ústinde qamshysyn qattyraq siltep qalsa, ajal aıaq astynda degen, adam óledi. Ólgen adam qypshaq edi. Arada bir qys ótken soń 56 qypshaq kisi kelip, Dosmurattyń úıine túsedi. Ol kezde qazaqtyń salt- dástúri qatal. Jazyqsyz kisi ólse, qanǵa- qan, janǵa -jan dep qasarysyp turyp alady. Eki jaqtyń bıi qatar otyryp daýlasýǵa kóshedi.

- Eı, Dosmurat, qypshaqta uzynda óshiń, qysqada kegiń bar ma edi?- dep surady 56 adamdy bastap kelgen qypshaqtyń bıi.

- Joq, kegim de joq, óshim de joq- deıdi Dosmurat.

- Olaı suraǵan sebebim, kegiń, óshiń bolsa qaıtarsyn dep kelip edim. Endeshe nege kisi óltiresiń?

-,,Oqys bolsa, bylamyqqa tis synar,,- degendeı, ashý ústinde qate tıgen qamshy edi, aıyp- minimdi moıyndap, mal- dúnıemen bitiselik- deıdi Dosmurat.

- Mal -dúnıemen bitise bersek, qypshaqtyń dalaǵa tastaı almaı júrgen adamy joq. Azamatymyzdyń basyna bas beresiń, ne turysatyn jerińdi aıt, ne qanǵa qan- deıdi qypshaq bıi.

Sóıtip eki jaq kelise almaı, aǵa balasy edi ǵoı dep tobyqty Mamashárip bıge kisi jiberedi. Mamashárip keledi. Mán -jaıǵa qanǵan soń Dosmuratqa qarap:

- Qypshaq aǵań toqsan baýly, kóp el ekenin bilesiń be? - depti.

- Bilemin - depti.

- Bilseń kóppin dep maqtanǵany emes. Kóppin dep azamatyn suraýsyz, qunsyz taǵy jibere almaıdy. Qansha jerden kóp bolsa da ár azamatynyń orny bólek. ,,Joǵalǵan pyshaqtyń saby - altyn,,,- degen, ólgen azamat qunsyz ketse qadiriniń ketetini belgili- dep Dosmuratty biraz tuqyrtyp alǵan soń, qypshaqtyń eline arnap bylaı deıdi.

- Azamatty izdeý ınabatty eldiń salty. Ata dástúrin berik tutynǵan el ekenińdi kórip otyrmyn, shyraǵym. ,,Eldestirmek elshiden, jaýlastyraq jaýshydan,, -degen, ekeýińniń arańa endi kári qoıdyń jasyndaı jasym qalǵanda jaýshy emes, elshi bolyp otyrǵan jaǵdaıym bar. Sózimdi tyńdasań, men mynany aıtqym keledi.

- Bı, aıta berińiz, qulaǵym sizde- deıdi qypshaqtyń bıi.

- Aıtsam azamat ólgeni ras. Ol qastandyqpen jasalǵan is emes ekenin biz de bilip otyrmyz. Bizden góri óziń de jaqsy bilip otyrsyń. Qazaq ,,qanǵa qan,, degendi ata jaýyna aıtqan. Aldyńda otyrǵan Dosmurat ata jaýyń emes. Aýyly aralas, qoıy qoralas aǵaıyn, quda, jegjat el. Araǵa shaıtan ot salyp, osyndaı ahýalǵa iliktirgen ekensińder, endi sabaǵa túsińder. Azamattyń basyn malǵa shaǵýǵa bolmaıdy. Biraq, daýlap men saǵan Dosmurattyń basyn bersem, bul istiń sonda erteńi ne bolady?

- Erteńi ne bolsyn, sonymen daý -damaı bitedi!- deıdi qypshaq bıi.

- Joq, daý onymen bitpeıdi. Kesirli daýdyń uzyndyǵy- Nil darııadaı, úlkendigi- Qap taýyndaı. Qap taýyna órmelep jylan da shyǵady. Sen jylan emes, qyran bolýǵa laıyq jigit ekensiń - dep bir toqtaǵanda, qypshaq bıi:

- Aqsaqal, onymen ne aıtqyńyz keldi?- deıdi.

- Aıtqym keletini, sen búgin ,,qanǵa- qan,, dep Dosmurattyń qanyn tókseń, erteń onyń sońynda qalǵan bala ósedi, kámeletke keledi. Jan- jaǵyna qaraıdy, jaraý atyn minedi, jal- quıryǵyn taraıdy, ákem qaıda dep suraıdy emes pe? Ákesiz bala ákesin buldap seniń ulyńa barmas pa? ,,Jetim qozy tas baýyr, otyǵar da jetiler,,. Naıza alyp, sarbaz toptap, san taraptan qol jıyp, sary qymyz sapyrǵan, salqyn saraı saldyrǵan seniń balańa kelmes pe? Buhar jyraý aıtty degen sóz bar:

Rýlynyń oǵy qalsa tabylar.

Jalǵyzdyń tartatuǵyn jaǵy qalsa tabylmas.

Ákeli bala jaý júrek,

Ákesiz bala sumjúrek

Jıyn bolsa bara almas,

Barǵanmenen oryn ala almas.

Eki kózi jáýdirep

Tulymshaǵy salbyrap.

Ákeli bala jaý júrek

Jıyn bolsa barady

Baryp oryn alady

Bitirer seniń daýyńdy

Qaıtarar seniń jaýyńdy.-degendeı, jetim tartqan jebe jeti yqylym jerge jetedi. Qandy qanmen jýsaq bilgenimiz qaısy, urpaqqa keter daý qaldyrý degen sóz ómir boıy ózara bitispes jaý qaldyrý degen sóz.

- Olaı bolsa, beretin qunyn aıtsyn- depti qypshaq bıi.

Sóıtip Dosmurat mal berip qutylady. Mamashárip ekeýin jarastyryp, aqsarbas shalyp, qonaq etip taratypty. Eki el arasy tatýlasyp, keıin qaıta aralasyp ketedi.

 

,,Dalanyń dara dilmárlary,, kitabynan