DANALAR SÓZI – AQYLDYŃ KÓZI
«Áýeli aıat, hadıs-sózdiń basy» – dep, din ıslam jolyn, sharıǵat zańdylyqtaryn berik ustanǵan dana halqymyz naqyl sózderdi, maqal-mátelderdi qasıetti aıat, hadısterden, oıshyl ǵulama-ǵalymnyń uly sózderinen toǵystyryp, saralap ózinen keıingi urpaqtarǵa mura etip qaldyryp otyrdy. «Dúnıede sózden kóne, sózden berik eskertkish joq». Buǵan yqylym zamannan beri danalarymyzdyń ósıeti men qanatty sózderi dálel bola alady. Danalarymyzdyń ósıeti men qanatty sózderi retinde maqal-mátelder, yrym-tyıym, sheshendik sózder, bata-tilekterdi aıtsaq bolady. Bul ataýly sózderdiń shyǵý tarıhy da tereńde. Otbasyndaǵy tárbıe, daý-damaıdyń aldyn alý, bireýdiń qýanyshyna, qaıǵysyna ortaq bolý, eki adamnyń arasyna tatýlyq ornaýyna sebepker bolý syndy máselelerge qatysty shyqqan sózder.
Dana babalarymyz sózge toqtaı bilgen, qandaı jaǵdaı bolsa da, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin aıtyp, sheshimin taýyp, ádil baǵasyn berip otyrǵan. Odan bólek jas balalarǵa, kúndelikti turmys-tirshiligine (as-aýqat, mal-janǵa, kıim-keshekke, júrý-turýǵa, ydys-aıaqqa, ýaqyt-mezgilge) qarym-qatynas ádebine, tabıǵat pen qorshaǵan ortaǵa, jaqsylyq pen jamandyqqa, densaýlyq adam ómirine baılanysty t.b. aıtylǵan maqal-mátelder, naqyl sózder de bar. Tipti alasapyran soǵys kezinde de, jaýǵa qarsy ótkir sózderimen jaýdyń betin qaıtaryp, ornyna qoıyp otyrǵan. Joǵaryda aıtqan sózime uly Hákim Abaıdyń:
«Halyq danalyǵy – qaǵazǵa basylyp kitap bolyp sharıǵattan da, anaý patsha zańynan da asyp túspese kem túspeıtin qazaqtyń qanatty sózderi, maqal-mátelderi. Halyq sol astarly, aqyldy, ushqyr asyl sózderimen bılik aıtyp, sony zań deńgeıine jetkizgen. Talqyǵa túsken isterge aıtylǵan bılik tapjylmaıtyn úkim dep eseptelgen…
Al qazaq halqynyń osyndaı belgili sózderi, aıtqan oılary, amal ne, hatqa túspeı, kópshiligi urpaqtan-urpaqqa aýyzsha taralyp keldi…» degen, osy bir naqyl sózin tilge tıek etýge bolady. Jáne de quran aıattarynda, paıǵambar (s.a.s.) hadısterinde sózdiń qudireti jaıly, sóz sóıleýdiń ádebi, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas, sózdiń aqysy jaıynda kóptegen mátinder jolyǵady. Paıǵambar (s.a.s):
«Kimde-kim Alla Taǵalaǵa jáne aqyret kúnine ıman keltirse, jaqsy sóz sóılesin nemese úndemesin», – degen hadısinde jaqsy sózdiń dárejesi joǵary ekenin kórýge bolady.
Adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas sóz arqyly júzege asady. «Jyly-jyly sóıleseń, jylan ininen shyǵady» degendeı, adamdardy jumsaq ári jaqsy sóz aıtýmen baýraı alamyz. Sol sebepti bolar, din men dástúri sabaqtasqan qazaq halqynyń dúnıetanymynda aq bataǵa, izgi tilekterge ǵana emes, ár aıtylǵan sózge mán beriledi. Osy hadıske Bóltirik sheshenniń balasyna aıtqan ósıetterin keltirýge bolady: «Sózden tátti nárse joq. Sózden ashy nárse taǵy joq. Sózden jeńil nárse joq. Sózden aýyr nárse de joq. Sózińdi tilińe bıletpe, aqylyńa bılet. Aqyldy sózińdi aqylsyzǵa qor etpe, aqylǵa aıt. Ne sóıleıtinińdi bil. Kimge sóıleıtinińdi bil. Qaı jerde sóıleıtinińdi bil. Qaı kezde sóıleıtinińdi bil. Qalaı sóıleıtinińdi bil. Ony bilmeseń, sara sóziń shala bolady, arty jala bolady, ákeń qapa bolady».
«Jatqa sóıleme, jamanǵa sóıleme. Asyryp sóıleme, batyryp sóıleme. Jasqa sóıleme, masqa sóıleme, uryǵa sóıleme, qaraǵa sóıleme. Jaman sózden jaqsy sóz durys. Jamanǵa aıtqan sózden, jaqsyǵa aıtqan sóz durys. Oısyz sózden oıly sóz durys. Oısyzǵa aıtqan sózden, oılyǵa aıtqan sóz durys. Aıtylmaı qalǵan sózden, aıtylyp qalǵan sóz durys. Sóılemes jerde sóılemeı qalýdy bilseń, bárinen de sol durys. Olaı bolmaǵan jerde, qansha asyl deme, sózińniń aldy burys, arty – urys». Búgingi kúnde de, maqal-mátelderdi mektep qabyrǵasynda úıretýdiń tálim-tárbıelik mańyzy orasan zor.
Sebebi, olar kóńildegi kúrdeli oılardyń mánin dál, qysqa da nusqa jetkizýdiń, jınaqty oıdy kórkemdep tanytýdyń taptyrmas quraly. Qazaqtyń rýhanı qasıeti, halyq aınasy bolǵan tárbıe quraly – ádebıet arqyly berilip otyrdy. Jyraýlar, bı-sheshender men aqyndar poEzııasynan, Buqar jyraý, Ybyraı, Shákárim syndy ult janashyrlarynyń shyǵarmalarynan tereń taǵylym alýǵa bolatyny aqıqat. Shákárim dana:
«Sóz – Qudaıdan shyqqan bý» deıdi. Al qasıetti sóz qudiretiniń mánine tereń boılap, sóz marjanyn tereńnen terip beıneli órnekpen kesteleıtin Muqaǵalı aqyn:
«Satqan emen, satpaımyn dinimdi men, ólmeıtuǵyn óshpeıtin kúnim bilem. Alla esimi – júregim judyryqtaı, júregimniń soqqanyn bilip júrem», – deıdi. Bul aıtylǵan oılardan shyǵatyn qorytyndy – biz halyqtyq dana sózderimizdi úıde de, balabaqsha men mektepte de, qaıda júrsek te únemi jastarǵa aıta júrip, olardyń mánisin túsindirip otyrsaq, osynaý baı rýhanı qundylyqtarymyzdyń ómirin uzartyp, keıingi urpaqqa budan ári qaraı da mura etip qaldyra alar edik.
Sonda ǵana jasy úlkenderdiń jastar aldyndaǵy úlkendik paryzy oryndalar edi, ári ulttyq tárbıe taǵylymy qalyptasar edi. Tula boıdyń tylsym syryn syrtqa jaıar lyp etken sezim, tereń aqyl, kemel oı, arman-murat, muń men syr bári syıǵan sıqyr sózdiń baǵasyn bireý bilse, qazaqtaı-aq bilsin. Sondyqtan da sózden ótken kúsh, sózden ótken qudiret joq. Osyndaı dara da dana ata-babamyz aıtyp ketken uly sózderdi umyttyrmaı, keleshekke múltiksiz taza kúıinde jetkizsek deımin.
A. QURMANBEK,
R. Narbek
