DANALYǴYMEN KÓZGE TÚSKEN QAZAQ ARÝLARY

Á.Kópish qurastyrǵan "Qazaq halqynyń tarıhı tulǵalary" dep atalatyn eńbeginiń 3-kitabynda (Ańyz analar men arý qyzdar) qazaqtyń batyr qyzdary men alyp analary jaıly qundy derekter bar. Osy kitapty negizge ala otyryp, parasatty bolmysymen tarıhta esimi qalǵan qazaq áıelderi týraly derekter usynamyz.

QAPAShASh (XV ǴASYR)

 Qazaqtyń Jıpenshe sheshenge baılanysty tupmys-salt eptegilepiniń keıipkepi, Jıpensheniń áıeli. Qapashash typaly eptegilepdiń sıýjettepi, kóbinese, sheshendik jumbaqtap sapyny negizinde qupylǵan. Qazaq folklopynda "Qapashash" degen atpen áıgili bolǵan tıptik beıneniń qalyptasy tapıhy óte uzaq. Ol sheshendik, tapqyplyq, danalyq typaly eptegilepdiń paıda boly, qalyptasy jáne damy tapıhymen tyǵyz baılanysty. Bulapdyń apǵy túp-tamypy ejelgi ypymdap men sol ypymdapǵa negiz bolǵan nanym-senimdepden tyǵan. Qapashash tulǵasy óz boıyna folkloplyq dástúpdiń túpli epeksheliktepin sińipgen kúpdeli beıne. Qapashashtyń esimi ápqashanda Jıpenshe sheshen atymen qosa aıtylyp júpedi. Jıpenshe atymen baılanysty eptegilep opta ǵasyplapdyń bastapqy kezeńdepinde shoǵyplanyp qupala bastady. Osyǵan qapaǵanda, sheshendik jumbaq, dana qyz typaly sıýjettepdin Qapashash atymen baılanystypylyy da osy kezden bastalǵan.

DARABOZ ANA (ShAMAMEN 1690–1770 JYLDAR)

 Sheshen, bı. Qazirgi Almaty oblysy Eskeldi aýdanynda ómirge kelgen.Uly júz quramyndaǵy jalaıyr taıpasynan shyqqan. Shyn esimi – Qalıpa, keıin Úlpildek atanǵan. Qaıyn atasy Kenjeke kelininiń aqyl-oı jaǵynan ózgelerden erekshe ekenin tanyp, Jolbarys bıge synatady. Sonda bı Daraboz anadan bylaı dep surapty: "Kókke tireý ne bolar? Kólge pispek ne bolar? Terisin tespeı, etin sorǵan ne bolar? Jiligin shaqpaı, maıyn sorǵan ne bolar?".

Daraboz ananyń jaýaby: "Kókke tireý kún bolar. Kólge pispek jel bolar. Terisin tespeı etin sorsa, qara nardy qaltyratqan qańtar ǵoı. Jiligin shaqpaı maıyn sorsa, eki aǵaıyndy aqpan (aıy) ǵoı". Sonda Jolbarys bı: "Seniń óz qataryńnan moınyń ozyq, budan bylaıǵy nyspyń Daraboz bolsyn", - dep bata bergen eken. Daraboz ana el basyna kún týǵan sátte Jetisý jerinde jaýǵa qarsy kúresti uıymdastyrǵan Eskeldi Jylgeldiuly, Balpyq Derbisáliuly, Qaban Asanuly syndy el basshylaryna úzeńgiles serik bola bildi. El ishindegi daýly máselelerdi bitimgershilikpen sheship, eki jaqty jarastyryp otyrǵan. Kúıeýi Qutja tabıǵatynda jýas, qarapaıym adam bolǵanymen,

Daraboz ananyń yqpalymen ol da el isine aralasqan. Daraboz ana kóripkeldik qasıetimen de erekshelengen, áıelderdiń qoǵamdaǵy ornyn belgileýge, yqpalyn kóterýge de kóp kúsh salǵan. Birde Balpyq bı Daraboz anadan: "Áıeldiń qandaıy jaqsy?" - dep surapty. Sonda Daraboz ana: "Kóshkende jeteleıtin botaly túıesi bolsa, erttep minetin qulydy bıesi bolsa, aldynda besigi bolsa, mańdaıynyń nesibi bolsa, áıeldiń jaqsysy sol bolady" degen eken. Daraboz ana týraly el aýzyndaǵy ańyzdarda onyń as daıyndaý, qymyz ashytý, ony joryq ústinde buzylmaıtyndaı etip saqtaý jónindegi sheberligi de sóz bolady.

BOPAI (HIH ǴASYR)

 Bopaı týraly qandaı derek bar? Kenesary Qasymuly kóterilisine belsene qatysýshylardyń biri, Kenesarynyń qaryndasy. Kókshetaýda dúnıege kelgen. Qasym tóreniń Sanjar, Esenkeldi, Aǵataı, Kóshek, Kenesary jáne Naýryzbaı atty 6 ulynyń arasyndaǵy jalǵyz qyzy. Derekterde Bopy bolyp ta kezdesedi. Jazýshy Sarbas Aqtaevtyń "Qazaq hanymdary" zertteý eńbeginde sýrettelgendeı: kózsiz batyr, keremet aqyl ıesi Qasym tóreniń Sarjan, Esenkeldi, Aǵataı, Kóshek, Kenesary jáne Naýryzbaı sııaqty shetinen saıraýǵa emes, samǵaýǵa jaralǵan saıyp- qyran alty ulynyń arasyndaǵy jalǵyz qyzy saıysker serilik salt-dástúrde aǵa-inilerinen qalmaýǵa qulshynyp, jastaı shynyǵyp, shymbolattaı shyńdalyp ósedi. Qyz bala bilýge tıis ónerdiń bárin bes saýsaǵyndaı ıgergen ol kúshke keletin qareket-qımylda da jigitterdiń ózine des bermegen. Ásirese saıysqa bólekshe sheber boldy. Aqboz aty oınaqtap, qundyz bórkiniń úkisi jelkildep, kámar belbeýiniń altyn-kúmisi kúnge shaǵylyp jetip barǵanda-aq beldesýge shyqqan jigittiń quty qashatyn. Janasa bere attan qarsylasyn qalaı julyp alǵanyna kóz ilespeıtin. Baıgebek baıdyń asynda buǵan bir erkek teń kelmeı, bári at saýyrynan syrǵyp, tyrapaı asqanyn jurt uzaq ýaqyt aýyzdan tastamaı aıtyp júredi.

Sonda jınalǵan el: "Sandal aıyndaı symbattysyn qarashy! Sileýsin kózi óńmenińnen etetin aqsary Kenesarynyń ózinen aýmaıdy. Janarynyń jap-jasyl ushqyn atyp turǵanyn kórmeısiń be? Qasymnyń kileń kókjal beri uldaryn qoıyp, qyzyna deıin qasqyr ǵoı" - dep, tańdanyp tańdaı qaǵysqan-dy. Al Bopaı jaq tartqanda da adyrnasyn ala ógizdeı móńiretip, jebesin kóz jetpeıtin jerge túsiretin qarýly sadaqker ári quralaıdy kózge atkan mergen edi. Jıyn-toılarda jamby atyp ta talaı júlde alǵan. Bopaı boıjetken shaǵynda ákesi Qasym tóreniń qalaýymen Ábilqaıyrdyń Sámeke degen ulyna uzatylady. Biraq arýaqty atanyń bula bop ósken erke qyzy ómir tirliginde de ózin erkin ustaıdy. Túsken jerinde de tizginin eshkimge bermeı, óz otbasynyń ǵana emes, búkil áýlettiń bıligin ýysynda ustap, aıbynbaı, aıdyndy júredi.

 Sol batyr minez, batyl qylyǵy aǵasy Sarjannyń týyn jyqpaı, jolyn jalǵastyryp, ereýil atqa er salǵan Kenesary orys otarshyldaryna qarsy bas kótergen tusta bar qyrynan kórindi. Kóterilis oty laýlap, qyrǵa qanatyn jaıa bastaǵanda balalarynyń aldy kámeletke tolyp, úılenip úlgergen Bopaı qol qýsyryp úıde qarap otyra almady. Aınalasyndaǵylarǵa úgit aıtyp, eri Sámeke, onyń týystary Sarteke men Dosanǵa "atqa qonyp, kóterilisshilerdiń bir jaǵyna shyǵysaıyq" dep sóz salyp kóredi, biraq kerenaý tóreler qozǵala qoımaıdy. Yza bolǵan Bopaı kúıeýine de, onyń aǵaıyn-týǵandaryna da qoldy bir siltep, alty balasyn alyp, "kóterilis oshaǵy qaıdasyń" dep tartty da otyrdy.

 Sóıtip, ol 1837 jyly qalyń eldiń bostandyǵy jolynda basyn báske tikken kóterilisshilerdiń taǵdyrymen ushtastyrdy. Qyz kezindegi armanymen qaıta qaýyshyp, osy Kenesary qosynynda Janaıdar batyrmen taǵy da tabysyp, talaı joryqtarda úzeńgiles júrip, qıyn-qystaý kezeńderdiń kóbin bastan birge keshirdi. Alty bala tapsa da artyq eti joq qulyn músheli hanshaıym qyryqqa taıap qalsa da, talaılardyń kómeıine qurt túsirip, kóziniń jaýyn alatyn-dy. Onyń janynda júretin jurtym úshin jan pıda dep atqa mingen arǵyn qyzy Altynshash pen tabyn qyzy Aqbóken de ózi sııaqty erge erdeı, serige serideı joldas bola biletin qaıratty da aıbatty kyzdar edi.

Aıtqan aqyl-keńesi qashanda dittegen jerge dóp tıetin Bopaıdy Kenesary ereýil keńesiniń májilisterine udaıy qatystyryp, onyń usynys-pikirlerine qulaq asyp otyrdy. Bopaı týraly belgili tarıhshy Ermuqan Bekmahanov: "Óziniń áskerı erlikterimen Kenesarynyń qaryndasy Bopaıdyń da dańqy shyqty. Ol kóterilistiń alǵashqy kúnderinen-aq onyń belsendi qatysýshysyna aınaldy. Ol óziniń kúıeýi Sámeke men onyń týystary sultan Sarteke jáne Dosan Ábilqaıyrovtardy da kóteriliske qatysýǵa shaqyrǵan eken", - dep jazdy. Qazaqtyń analary aqyl-parasatymen qatar áıel sulýlyǵynyń sımvoly bola bilgen.

Belgili orys ǵalymy, fılosof, Estetık, ádebıetshi G. Gachevtiń "Natsıonalnye obrazy mıra: Evrazııa — kosmos kochevnıka, zemledeltsa ı gortsa" eńbeginde kóshpeli halyq otyryqshylarǵa qaraǵanda áıelderdi joǵary baǵalaıtyny jazylǵan.

ShOQANDAI ǴALYMDY TÁRBIELEGEN AIǴANYM ANA

 Jýrnalıst Uldaı Ibaıdýllaevanyń "Aq bosaǵa" basylymynda jaryq kórgen "Dalanyń dana qyzdary: Áıel sulýlyǵynyń Etalony — Aıǵanym Hansha" maqalasynda Shoqan Ýálıhanovtyń ájesi - Aıǵanym týraly mynadaı qundy derek berilgen: "Han Abylaıdyń kelini Ýálı hannyń ekinshi áıeli, erekshe daryn ıesi, artyna ólmes mura qaldyrǵan Shoqannyń ájesi – Aıǵanym Hansha. Aıǵanym Esil boıyn meken etken ataqty Málim qajynyń uly Sarǵaldaqtyń qyzy, Áziret áliniń 43 — urpaǵy.

Sarǵaldaq Buharda oqyǵan bilimdi, áýlıe adam bolypty. Aıǵanym 16 jasynda Abylaıdyń uly Ýáli hanǵa uzatylady. Jas hansha alpysty alqymdaǵan Ýálige óz talaptaryn qoıǵan. Áýelgisi, han turaǵyn Syrymbet taýyna kóshirý bolsa, ekinshisi urpaqtaryn ózinshe tárbıelep oryssha saýatyn ashqyzý bolady. Aıǵanym oryssha bilim alýdyń mańyzyn jaqsy túsingen. Arabsha saýaty bolǵan hansha keıin parsy,shaǵataı,orys tilderin úırenip, frantsýz tilin jetik bilgen. Shyǵys tarıhy men pálsapasyn jatqa aıtqan.

 Aıǵanym hansha týraly zertteýshiler qandaı derekter jazǵan? "Qarapaıym áıel qatarynan, qoǵam qaıratkerine deıin kóterilgen aqyl men parasat ıesi Aıǵanym – Ýálı han ólgennen keıin halyq múddesi úshin el tizginin ustamasyna bolmaı, hannyń ornyn (1821-1822 jyldary) basady. Kókshetaý dýanyna biraz jyl aǵa sultandyq qyzmet atqarady. Jergilikti halyq arasynda óte zor bedelge ıe boldy. Orystar men dostyq baılanys ornatyp, Syrtqy ister mınıstrliginiń Azııa departamentimen jáne Peterbordaǵy Sibir komıtetimen hat jazysyp otyrǵan. Oǵan akademık Álkeı Marǵulannyń zerttegen Aıǵanym hanym jazǵan hattar sanynyń 100-den asýy dálel". P.Semenov Tıan–Shanskıı Aıǵanym hansha týraly bylaı jazǵan: "Ýálı hannyń orysqa baǵynýyn báıbisheden týǵan balalary men inileri moıyndamady. Bolashaq úshin Shoqannyń ájesi Aıǵanym anamyz Reseımen dos bolyp qaldy. Aleksandr I qyrǵyz dalasynda oǵan arnap úı saldyrýǵa ámir etken. Sol úıde Shoqan dúnıege kelgen".

Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen mədenıet qyzmetkeri, qurmetti professor Sarbas Aqtaev Aıǵanym hansha týraly "El anasy - Aıǵanym" atty maqalasynda bylaı dep jazǵan: "Otyz besinde hannyń mórin qolyna alyp, on úsh jyl el bılegen ol keremet kóregendik tanytyp, qazaq halqynyń bolashaǵy orys jurtymen tatý kórshilikte, dostyq qarym-qatynasta ekenin tap basyp, tanı bildi. Ilgeri elderdiń kóshine ilesý úshin óner-bilim, oqý kerek ekenin tereń túsindi. Zamanmen, qoǵammen óreles bolý úshin eskishe saýatty bop qana qoımaı, oryssha da oqý kerek dep uqty. Ózgege ónege kórsetip, aldymen óz balalaryn oryssha oqytty. Ásirese, tórtinshi uly – Shyńǵysqa úlken úmit artyp, kózi qaraqty ana odan qara shańyraq, han ordasynyń bolashaq ıesin kórgendeı boldy".

Etnograf ǵalym Dosymbek Hatran qazaq tarıhyndaǵy bedeldi arýlar jaıly bylaı degen: “Er adam sııaqty minezi bar, naqty sheshim qabyldaı alǵan qazaq áıelderin búginde apa dep qurmetteımiz. Áıel adamnyń orny óte joǵary. Anany syılaýǵa qazaq erekshe mán bergen. Buǵan qazaq jaratylǵan dúnıeni syılaý turǵysynan kelgen. Daý arasynda áıel jol taýyp ketken mysaldar kóp bolǵan. Bul - taza qazaqı minezi. Áıel adamǵa júginbeıtin halyqtar da bar”, Qazaq halqynda daýdy sheshken, jaýǵa da qarsy shyqqan arýlar bar. Abaı men Shoqandaı urpaqty tárbıelegen asyl analardyń da orny tym bólek. Bul jazbamyzda tarıhta oıyp turyp oryn alatyn birneshe qazaq arýy týraly málimet berdik. Danalyǵymen kózge túsken qazaq qyzdary jaıly áli aıtyla beredi.

https://kaz.nur.kz/society/2064306-almatyda-zer-silkindi/