DÁSTÚRLI DINI TANYM – QAZAQ MÁDENIETI
Dástúrli dinı tanym degenimiz ol – bizdiń ulttyq bolmysymyzdyń ózegi. Eger qazaq mádenıetiniń ózegin ashyp qaraıtyn bolsaq, ishinen Islam dini shyǵady. Bizdiń dinı tanymymyz fıqhta Ábý Hanıfa mázhabyna, senimde Matýrıdı aqıdasyna jáne Iasaýı iliminiń qabattaryna negizdelgen. Demek, qazaq jerine Hanafı-Matýrıdı ilimin alyp kelgen osy Iasaýı bolatyn. Osy negiz boıynsha ǵasyrlar boıy qalyptasqan bizdiń dinı tanym-tarıhymyz bar. Ata-babalarymyzdyń júrip ótken joly ıslammen baılanysyn eshqashan da úzgen emes, tipti ıslam dástúrlerinsiz qazaq mádenıetin elestetý de múmkin emes.
Jaratýshynyń negizgi talaptary – bilim úırenip, ómirdiń rýhanı jáne materıaldyq zańdylyqtaryn ıgerý, sonyń negizinde ózińdi jetildire otyryp, aqıqatty tanyp bilý. «Júrektiń kózi ashylsa, adamǵa aqıqattyń sáýlesi túsedi» degendeı osynyń bárin oryndaýda bilimdilikti, sabyrlyqty, eńbeksúıgishtikti qamtamasyz etip jáne qoǵamǵa qyzmet etýdi talap etedi. Demek, Hz. Paıǵambardyń: «Bilimniń eki túri bolady: birinshisi – adamnyń janyn jandandyryp paıdasyn tıgizedi, ekinshisi – adamnyń tiline qonyp, Alla taǵalanyń qudirettiligin ǵylym júzinde negizdep beredi» degen hadısterinen nár alyp, sýsyndap qazaq ǵalymdary dástúrli dinı tanymdy qara sózben, maqal-mátel arqyly jáne óleń túrde halyqtyń sanasyna jetkize bilgen.
Buhar jyraý:
«..Kúlli álemdi qaratqan,
Eń aldymen Allany aıt.
Boıyńa jan taratqan
Aty jaqsy táńirdi aıt.
Tórt shádııar Mustafa,
Kitap ashqan ǵalymdy aıt.
Muhammettiń aıaty,
Alla sózi Qurandy aıt....».
Shege jyraý:
«...O Jaratqan, Táńirim,
Jeńil bolsyn ámiriń.
Bas ıetin qulyńmyn,
Jamandyqtan jeringen.
Jaqsylyqqa berilgen...».
Qazaq topyraǵynda qalyptasqan jyraýlyq dástúrdiń úlken eki mektebi bolǵan. Olar HV ǵ. bastap, HH ǵ. deın Mańǵystaý óńirińde «Til tańbaly Adaıdyń aqyndary» (Abyl Tileýuly, Qalnııaz Shopyquly, Nurym Shyrshyǵululy, t.b.) jáne Syr boıyndaǵy «Syr súleıleri» (Asan, Buhar, Qarasaqal Erimbet, Shal aqyn, Shalkıiz, Máshhúr Júsip, Kerderi Ábýbákir t.b.) qazaq halqynyń musylmandyq dúnıetanymyn taratqan tulǵalary. Halqymyzdyń rýhanı murasy dastandar men jyrlar dinı qundylyqtardyń dalalyq fılosofııa men ulttyq tárbıeniń negizine aınalyp, ult múddesine qyzmet etti. Alaıda, Keńes úkimeti kezeńindegi aqyn-jyraýlardyń dinı-rýhanı mándegi týyndylary jaryq kórmeı jáne rýhanı muralaryn joıý, qurtý qatigezdikpen iske asyrylǵan. Sebebi, bul jyrshylar qazaqtyń rýhanı suranysyn qanaǵattandyryp qana qoımaı, sonymen birge syrttan kelgen dinı mıssıonerlerge, rýhanı Ekspantsııaǵa da qarsy tosqyn bola bildi.
Qarasaqal Erimbet:
«...Áýeli sura,tilim medet Haqtan.
Talaılar medet tilep járdem tapqan
Sen kimge Haqtan ózge sıynasyń,
Halyq etken bul álemdi bar men joqtan...» - dep, Qasıetti Qurannyń «Ahzab» súresi, 70-aıatynda: «Áı múminder! Allahtan qorqyńdar da, durys sóz sóıleńder» - dep aıtylǵanyndaı aıatttarǵa saı, qazaq aqyn-jyraýlary musylmanshylyq paryzdaryn tilimen de, júregimen de nasıhattaǵanyn baıqaý qıyn emes. Musylmandyq dúnıetanymy arqyly qalyptasqan qazaq aqyn-jyraýlar eldiń aqyl oıyn tárbıeleý, nápsiden arylyp, ımandylyqqa baýlý arqyly nasıhat óleńderindegi oı ózegi dinı-fılosofııalyq, moraldyq-Etıkalyq turǵydan berilgen.
Qazaq tek syrt pen ishtiń birligin pir tutyp, «ıman» uǵymynyń jan tazalyǵynan bastaý alýyn qamdaǵan, kórkem minez-qulyqtardy kemeldendirý úshin kelgen Paıǵambarymyzdyń ar tazalyǵyna negizdelgen ımanı ilimine adal bolǵan. Musylmanshylyqtyń abzaly júrektegi ımannyń dúnıe tirshiliginde kórinis tabýynda ekendigin jaqsy túsingendikten Shal aqyn:
«...Iman-qoı, aqyl-qoıshy, nápsi-bóri,
Bórige qoı aldyrmas erdiń eri.
Taıaqty qatty ustap qoıshy tursa,
Jolamas eshbir pále shaıtan-peri...» - deıdi.
Qarasaqal Erimbet:
«...Azǵyrǵan nápsi shaıtan tiline erip,
Adasqan túzý joldan keı azamat.
Er bolsań eliń úshin qyzmet qyl,
Qasqyrdaı qara júrek bolma biraq...» - dep, Qurannyń «Iýnýs» súresi, 53-aıatynda: «...Rasynda nápsi jamandyqqa buıyrady...» bul aıattyń maqsaty ımandy shyńdaý kórkem minezdiń – bastaý bulaǵy, túp negizi bolyp tabylady. Óz ımanyńdy kemeldendirýdi eshkim jasap bermeıdi, ol tek óz qolyńnan keletin nárse degen ósıettik oılar tárizdes. «Allaǵa sıynǵan qustaı ushady, adamǵa sıynǵan murttaı ushady», «Alla dep barsań, aman kelersiń», «Alla degen ar bolmas, Alla degen pendeler, esh nársege zar bolmas» degen maqal-mátelderdiń ishki máni men mazmunyna nazar aýdarsaq, qazaq aqyndary adamgershilik aqyl aıtyp, halyqty túzý jolǵa salýdy ózderiniń zor maqsaty sanaǵandyqtan bolsa kerek. Halyqtyń ádet-ǵuryp, salt-dástúriniń, jalpy mádenıetiniń qaı baǵytta damıtynyn aıqyndaıtyn – dini, dinı tanymy. Egerde kez-kelgen halyq óziniń dástúrli dininen, dinı tanym negizderinen ajyraıtyn bolsa, onda ol halyq óziniń rýhanı mádenı bolmysynan ajyraıdy. Sondyqtan biz keshe ǵana musylman bolǵan el emespiz.
Qazaq jerinde Islam qundylyqtarynyń qalyptasýyna baılanysty ǵalymdardyń pikirleri:
A. Baıtursynuly: «Qazaqtyń óleńdi sózdi súıetin minezin bilip, dindi halyqqa moldalar óleńmen úıretken. Din sharttaryn, sharıǵat buıryqtaryn óleńdi hıkaıa, óleńdi áńgime túrinde aıtyp, halyqtyń qulaǵyna sińirip, kóńilderine qondyrǵan».
M. Áýezov: «Qazaq ortasyna Islam dininiń taraýyna kóbinese qazaqtyń aqyndyqty súıýi sebep boldy degen durys pikir. Elge ne jaıylsa da, ádebıet ólsheýiniń birine túsken soń ǵana jaıylatyn bolǵan. Óleńsiz, áńgimesiz, sulý sózsiz kelgen qurǵaq úgit bolsa ondaıdy el tyńdamaǵan da uqpaǵan, yqylas qoımaıtyn bolǵan. Sondyqtan musylmanshylyq din de qazaq eliniń tabıǵatyna, yńǵaıyna qaraı uıysyp kelgen».
M. Áýezov: «Ol zamandaǵy sulý-symbatty óner, óleń, jyr túgelimen qudaı jolyna istegen minájat sııaqty júrek qanyn aǵyzǵan óleńmen, kúńirengen báıitpen jaratqan ıesine duǵa oqıtyn. Ol kezdegi aqyndyq óneriniń ózi de qudaıǵa istegen qulshylyq bolatyn. Jaqyn kúnshyǵysta ádebıet óneriniń bir uzaq dáýiri osy báıitpen ótedi. Bunyń mysaly, Fızýlı, Qoja Hafız, Maǵarı, Qoja Ahmet Iassaýı, Sopy Allaıar».
M.Maǵaýın: «Klassıkalyq Shyǵys ádebıetinde ár bir sóz Alla atynan bastalatyn. Búkil álemge aıan ataqty dastandardyń barlyǵynda eń aldymen Haq taǵalaǵa madaq aıtylady. Sodan soń júz nyspyly, bir keıipti paıǵambarǵa syıyný shart».
B.Ázibaeva: “Birinshisi, Islam dinin taratýshylardyń is júzindegi (meshit, medrese) úgit-nasıhat júrgizýi arqyly júzege assa, ekinshisi-aqynjandy dala turǵyndarynyń jan-júregine tasqa basylǵan jyr sózdermen (dinı dastandar) áser etý arqyly oryndalǵan tárizdi”,- dep, senim eki jol arqyly halyqtyń kókeıine qonyp otyrdy. Ásirese, sońǵy “jol” qazaqtyń ımanynyń kúsheıýine qatty áser etti. Osyndaı dinı dastandar Islamnyń qazaq dalasynda berik ornyǵýyna septigin tıgizdi.
Ózbek ǵalymy H.Karomatov: «Islam dinin qabyldaǵan halyqtardyń tarıhy ózgergenimen de, Qurannyń mátini ózgermegen. Quran teksi mezgil jáne mekenmen úndes júrip, ár halyq damýynyń belgili bir kezeńderinde odan únemdi paıdalanyp otyrǵan ári quranı dúnıelerdi ádebı shyǵarmalarǵa alyp kelgen. Sondaı, ulttyq ádebıettiń Quran mátinimen sıntezi nátıjesinde kórkem jáne dinı-dıdaktıkalyq shyǵarmalar jaratylǵan».
Bahtııar ALPYSBAEV
