«DEOBANDILIK MEKTEP TARIHY JÁNE QAZIRGI ORTALYQ AZIIa ELDERINDEGI DINI-SAIaSI KÓRINISTERI»
1857 jyly bolǵan Sıpahı (Sıpaı) kóterilisinen keıin musylmandar Aǵylshyn-Úndistan bıliginiń qysymyna ushyrady. Osy qıynshylyqtan qutylýdyń joly retinde keıbir ıslam ǵalymdary bilimge basymdyq berý kerek dep sanap meshitte osy isti bastady. Keıin Muhammed Qasym, Rashıd Ahmetter Úndistannyń Dıobánd (ol kezde kishi bir eldi meken) degen jerinde Darýl-Ýlým Dıobándıdi (Dıobánd Ǵylym ortalyǵyn) qurdy. Ol kezde Delıde táfsır-hadıs, Leknáýda fıqh, Haıdarabadta kálám-pálsapa basymdyqta oqytylatyn edi. Dıobánd darýl-ýlýmý osy úsheýin júıelep birge berýge tyrysty. Ártúrli dinder men nanymdardyń keń taralǵan sol kezdegi Úndistan sharttarynda Dıobánd ǵalymdary ıslamdy bóten Elementterden tazartýǵa basa kóńil aýdardy. Indýızmge negizdelgen dástúrler men nanymdarǵa barynsha tózimsizdik tanytty.
Darýl-ýlýmda dárister Ýrdý tilinde oqytyldy. 18-ǵasyrda Molla Nızameddın tarapynan qoıylǵan metodologııaǵa negizdelip dinı bilimge basymdyq beriletin. Bastabynda pálsapa, logıka (mantyq) sııaqty dárister bolǵanymen keıin alynyp tastaldy. Oqý merzimi alǵashynda on jyldyq bolyp, keıin alty jyldyqqa tústi. Dáris beretin ustazdar quramynda sopylyq joldaǵy, tarıqat ustanýshylar basymdyqta bolýy da basty erekshelikteriniń biri edi. Ásirese Naqshıbándılyqtyń basymdyǵy men shaıh-múrıd qatynastary da oryn alǵan edi. Keıinnen Osmanlyǵa qoldaý kórsetý, Úndistannyń táýelsizdigi jolynda da Dıobándılyqtardyń róli joǵary boldy. Dıobánd mektebiniń kúsheıýine yqpal etken eń basty oqıǵalardyń biri Aýǵanystandaǵy jaǵdaılar boldy. Keńes odaǵynyń kirýimen negizinen Aǵylshyndyq batysqa qarsy qalyptasqan Dıobánd mektebi ókilderi endi Aýǵanstandaǵy jıhadtyń mańyzdy ekendigin aldyǵa shyǵardy. Pákistandaǵy medreseler Pákistan úkimetiniń qamqorlyǵynda boldy.
Al dinı medreselerdiń qarjylyq shyǵyndary Arab elderine tıesili boldy. Qarý jaraqpen AQSh jáne Aǵylshyn qamtamasyz etti. Osy kezde Dıobánd mektebi salafılyq kózqarastyń Ýahabılik tarmaǵymen tyǵyz baılanysqa túse bastady. Jıhadta Pákistan medreselerinde oqyǵan Aýǵandyqtar basymdyqta boldy. Olar Pákistannyń qaýipsizdik kómıteti ISI-niń qoldaýyna ıe boldy. Iaǵnı, dinı bilimmen qatar áskerı daıyndyqtan júrgizildi. Ideologııada Dıobándılik pen salafılyq kózqarastar basymdyqqa ıe boldy. Bul soǵystyń barlyq kezeńderin qamtydy. Jeńiske qol jetkizgen soń mýjahıdter bılikte kelisimge kele almaǵan soń Molla Omardyń lıderliginde Dıobánd shákirtteri (talıb) saıası-áskerı basymdyqty qurap, Aýǵanstanda básekelestikte aldyǵa shyqty. Uzaq jyldarǵy soǵystan qaljyraǵan Aýǵanstan halqy qoǵamdyq júıeni qalyptastyratyn bir tulǵa nemese top izdegendikten Talıbandy qoldaýǵa kóshti. Talıban úkimeti qurylǵannan keıin Molla Muhammed Omar halıfattyń júıesin Áhlúl-Hal ýál-Aqd teorııasyna negizdedi. Quraıshtan bolmaǵandyǵy sebebin Ibn Táımııanyń pátýalaryna súıene otyryp sheshken Molla Omar Halıfat ataýyn da Ibn Táımııanyń Ýálıýl-Ámir uǵymyna negizdep Ámirlikke (Emırat) almastyrdy [1].
Negizgi eń iri ǵalymy – Mýjjad Shah Ýalıýlla. Qazirgi tańda Deoband qozǵalysy: Aýǵanstan, Pákistan, Bangladesh, Ońtústik Afrıka elderinde keńinen taraǵan. 1947 jyly Pákistannyń Úndistannan bólinýinen keıin Deobandı mektebi sol jerde etek jaıa bastady. Qazirgi tańda Pákistandaǵy halyqtyń 20-25% ózderin osy mekteptiń ókiline jatqyzady. Deobandtyń fıqh ilimine keletin bolsaq, olar tórt mekteptiń bireýin ustaný qajet dep esepteıdi. Tórt mazhabtyń bireýin ustaný arqyly Eklektıkaǵa jol berilmeıdi jáne adasý bolmaıdy degen qorytyndy jasaıdy. Olar ózderin Hanafı mektebine jatqyzady. Deoband mektebindegi shákirtter Hanafı mektebiniń klassıkalyq kitaptaryn oqıdy. Negizinde Deoband mektebiniń tikeleı paıda bolýyna sebepshi Ahlı-Hadıs mektebi edi. Olardyń ıdeologııasy boıynsha, eger adam bir ǵalymnyń nemese bir mazhab mektebin ustansa, naǵyz adasýshylyqta dep eseptegen. Iaǵnı, olardy kózi bar soqyrǵa teńegen. Deoband ǵalymdary osy Ahlı hadıske qarsy kóptegen kitaptar jazǵan. Atap aıtqanda Deobandıler: «Hanafı mazhaby Quran men hadıske tolyq sáıkes keledi»-dep, negizgi ıdeologııalaryn qorǵaý úshin kóptegen ǵylymı eńbekter qaldyrǵan. Sonyń nátıjesinde, Deobandı medresesi álemdik arenada hadısty oqytý ereksheligimen tanyldy. Olardyń oqytý júıesinde Sháıh ál-Hadıs, ıaǵnı Sahıh Býharıdy úlken qurmetpen negizge alady. Sonymen qosa, Quran, Islam tarıhy syndy baǵyttardy eń alǵashqy orynǵa qoıady. Islamnyń tápsirden bastap, arab tili, saıası reformalardyń damýyna úlken, orasan úlesterin qosqany sózsiz.
Deoband qozǵalysynyń negizgi jalǵastyrýshy uıymdardyń biri – Tablıǵı jamaǵat osy Pákistan elinde keńinen etek jaıǵan. Talıban sekildi Qazaqstan Respýblıkasynda tyıym salynǵan uıymdardyń biri bolyp tabylady. Negizin qalaýshy – Úndistannyń Kandahla tóńireginde týylǵan Mýhammed Ilııas. Alǵash dinı saýatyn sol aýylda ashqan. Ustazy – Rashıd Ahmad Kankýhı. Ustazynan on jyldaı dáris alady. Sodan soń medresede óz bilimin jetildirip, «Mazarıhýl-Ýlým» atty medresede ustazdyq qyzmetin atqarady. Ýaqyt óte ustazdyqty tastap, 1926 jyly «Tablıǵı jamaǵat» atty uıymnyń negizin qalaıdy. Ortalyǵy – Delı qalasy. Pákistanda úlken ortalyqtary bar. Iaǵnı, Karachı jáne Lahor qalalarynda.Tablıǵ sózi arab tiliniń «at-Tablıǵ» sózinen shyqqan. Jetkizý, habar berý, taratý maǵynasyn beredi. Tablıǵ sıpaty negizi tek paıǵambarlarǵa tıesili. Qazirgi tablıǵshylar, óz ataýlaryn osy sıpatqa súıenip aıtady. Talıban men Tablıǵ jamaǵattyń eń negizgi aıyrmashylyǵy – Tablıǵ jamaǵaty, ǵylym men bilimge mán bermeıdi. Iaǵnı, Quran jattaýǵa zeıin aýdarmaıdy. Fıqh, aqıda, hadıs ilimderin tereń meńgerýden tolyqtaı bas tartady [3]. Bilim izdenýde ózderiniń sanaýly ádebıetterimen shektelip qala beredi. Sonymen qosa, Quran aıattary men hadıs-sháripterdi tıisti túrde túsindirmeıdi. Dinge shaqyrý barysynda 3 kún, 40 kún, 4 aıǵa deıin jolǵa shyǵyp daǵýat júrgizýge bolady dep esepteıdi. Budan shyǵatyn qorytyndy, Tablıǵ pen Talıban bir mektepten shyqqanymen Islamdy túsinýde azdaǵan erekshelikter bar.
Batystyń jáne de barlyq musylmandardyń kózqarasy boıynsha, Tálipter áıelderdi qoǵamnan bólek tulǵa retinde qarastyrǵany úshin óz attaryna kir keltirdi. Soǵan qaramastan, Tálipter, Aýǵanstannyń ońtústigine kirgen kezde, olardy úlken qoshemetpen qarsy alǵan edi [4]. Degenmende, shetel aýǵandary Talıbandy ótken bılikke qaraǵanda óte sátti saıası qozǵalys dep eseptegen. Sol jyly, Bamıandaǵy, Býdda músiniń buzý arqyly, kóp azamattardyń seniminen aıyrylǵan edi.
Aqıqatynda, ár adamnyń basyna, «nege mundaı saıası-dinı qozǵalystar paıda bolady?»- degen suraq týyndaıdy. Onyń jaýaby, sol kezdegi jaǵdaıǵa kóńil tolmaý, ıakı qanaǵattanbaý. Din aıasynda bılikti júrgizemiz degen memleketterde kóbinese kóp shekteýge tap bolady. Qatań túrde tártipke baǵynýǵa úgittep, kıimderge shekteý qoıa bastaıdy. Sol kezdegi, Tálipterdiń basty qorqynyshy, barlyq álemdi jaýlaı bastaǵan sekýlıarızatsııa edi. Olardyń tártipteri men zańdaryn joqqa shyǵarady degen úreıdiń órshýi. Bul barlyq, Islam memleketterdiń qorqynyshy boldy desek bolady. Batys - bilim salasynda, tehnıka salasynda olardan oza bastaǵannan beri, bul qorqynysh bar [4].
Tálipterdiń bılikke kelýinde eki másele aıtylady. Birinshisi syrtqy kúshterdiń yqpaly bolsa ekinshisi ishki sharttar. Negizinen Aýǵanstandary Tálipterdiń birneshe dinı tarmaqtarǵa bólinip ketkendigin biri bilse biri bilmeıdi. Aldyńǵy ıslamshyldar da biryńǵaı qalypta bolǵan joq. Hakkanıler toby da Aýǵanstandaǵy kóp uıymdardyń biri. Ol kezinde keńes áskerine qarsy soǵysqan Hızbý-Islamıdiń bólshegi edi. Keıin atalmysh uıymnan bólingen Jáláladdın Hakkanı tarapynan 1990 jyldary quryldy.
Al Jalaladdın Hakkanı mýjahıtter tarapynan qurylǵan alǵashqy úkimette ádilet mınıstri bolǵan. Alaıda olardan da bólinip keıin Tálipterdiń úkimetine qoldaý kórsetti. Tálipter bılikti joǵaltqan soń AQSh, NATO jáne resmı Aýǵastanǵa qarsy qarýly qarsylyq kórsetti. Negizgi bekinisteri soltústik Ýázirstanda ornalasqan bul uıymnyń Táliptermen baılanysy nyǵaıa túskendigin kórýge bolady.
Keıinirek bul uıymnyń tizgini Jalaladdın Hakkanıdiń uly Sırajýddın Hakkanıge ótkendigi aıtylady. Bul uıym ásirese Ben Laden óltirilgennen keıin shabýylyn údete bastaǵan. Oqıǵadan keıin ile-shala AQSh-tyń Bagram bekinisinen shabýyl jasaǵan. Bul topqa Pákistan qoldaý kórsetip otyr dep sanalady. Tipti Aqsh pen Pákistan arasyndaǵy basty problema osy uıym bolyp tabylady.
2011 jyldyń maýsym aıynda Kabýl halyqaralyq qonaq úıine jasalǵan shabýyldy, 2011 jyldyń qyrkúıeginde Kabýldaǵy AQSh elshiligine shabýyldy, 2012 jyly bir ýaqytta birneshe jerde bolǵan jarylystardy osy uıym óz moıyndaryna alǵan. AQSh úkimetiniń áskerı shendileri Táliptermen kelisimge kelý jáne Aýǵanstannyń ómirine zańdy aralasý talpynysy úshin Tálipter týraly aıtýdy azaıtyp, Hakkanı tobyn kóbirek tilge tıek etýinde de bir mán bolsa kerek. Bolashaqta Tálipter Aýǵan úkimetin qura alǵan kúnniń ózinde osyndaı uıymdar arqyly tynyshtyq taptyrmaýy múmkin.
Demek, Aýǵan máselesinde tek Hızbý Harakatıl-Islamı, Hızbý Ýahdatı Islamı, Jamııatı Islamı sııaqty kóptegen partııalar ǵana emes Dıobandı, Tablıǵı-Jamaǵat, Ýahabızm sııaqty dinı-ıdeologııalyq toptar men Hakkanııa sııaqty radıkaldy-qarýly uıymdardyń da bar bolýy máseleni kúrdelendireri anyq.
Qoryta aıtqanda zertteýshilerdiń pikirinshe, dıobandılik-talıbandyq kózqarastardyń salafılik-ýahabılik kózqarastarmen ushtasatyn tustary kóp:
Konservatıvti ıslam;
Qurylymdyq basqarý júıesiniń álsizdigi;
Quqyqtyq nomalary – óz túsinikterindegi «sharıǵat»;
Terrorıtsttik aktterdiń bolýy;
Zań salasyndaǵy jazalaý sharalarynyń qattylyǵy;
Halyqaralyq standarttaǵy adam quqyqtarynyń shektelýi;
Áskerı-mılıtarly saıasat ustanýy;
Áleýmettik saladaǵy halyqty aqparattyq shekteý baıqalýy;
Mýzyka, beıneleý óneri, shahmat jáne t.b. kóńil kóterý is-áreketterine qarsy;
Zaıyrlylyq uǵymyna qarsy.
Saıası jáne ǵylymı negizi óte álsiz.
Sondyqtan da elimizdiń dinı-saıası máselesinde jamaǵattyq-ıdeologııalyq aǵymdar máselesin qarastyrýda túbegeıli jańa sharttarǵa basymdyq berilýi tıis. Onyń ústine elimizdegi dinı ahýaldy zerdeleýde bolashaqqa baǵyttalǵan zertteý jumystaryna basymdyq berilgeni abzal. Sebebi, dinı ıdeologııalyq negizderdiń ártúrli bolýy elimizdegi dinı ahýaldyń da ártúrli baǵytta órbý qaýpin týdyrady.
Keńshilik TYShHAN
