DIN JÁNE DÚMShELIK
«Árbir jan Allanyń ruqsatymen ǵana ımanǵa keledi. Alla azapty aqyldaryn istetpeıtinderge beredi» («Iýnýs» súresi, 100-aıat).
Qazir «din qarańǵylyǵyna batyp ketpeıik» degen eskertý jıi aıtyla bastady. Sebep te joq emes. Biraq keıbir kisiler bul sózdi jalpy dinnen, onyń ishinde ata dinimizden alshaqtatý úshin qoldanatyn boldy. Sonymen bul uǵym neni bildiredi? Túpnusqasy saqtalmaǵan nemese bizdiń mádenıetke qatysy joq dinderdi bylaı ysyra turyp, tól dinimiz Islam turǵysynan saraptap kórsek: din «qarańǵylyǵy» neden týyndaıdy?
Din «qarańǵylyǵy» – dindi qate túsinýden týyndaıdy. Jiktesek: 1) estigen-oqyǵanyn óz oı, óz túsinigimen qabyldap alýdan (óz túsinigine laıyqtap alýdan); 2) tikeleı (mán-maǵynasyna úńilmesten, baılanystyryp saralamastan), sózbe-sóz (býkvalızm) qabyldaýdan; 3) qate, burmalanǵan túsindirmege (tápsirge) ilesýden týyndaıdy. Bir sózben aıtsaq: dindi – «ilim, ǵylym» dep uǵynbaýdyń saldarynan, nadandyqtyń sebebinen qatelikke urynady. Osy sebeptiń jalǵasy retinde kim kóringenniń (eshqandaı arnaıy dinı bilimi joqtyǵyna qaramastan) din máselesine kirisip, óz kózqarasyn «eń durysy osy» degen ustanymmen aıtysýy, jik-jik bolyp tartysýy – qarańǵylyqty qoıýlata túsedi…
Dindi «qarańǵylyq» dep uǵynýǵa: ateıster men basqa din ustanýshylardyń shabýylynan bólek, aǵymdarǵa ilesken adasýshy toptar, «til-musylman» ekijúzdiler jáne qate túsinikke urynǵan dúmsheler men din tereńine boılamaǵan saıaz bilimdi musylmandar da kináli.
Bul týraly halyq mátelinde: «Dúmshe molda – din buzar» delinse, Shákárim atamyz:
«Jaman tápsir jaıylyp jer júzine‚
Din dese tura qashty esti azamat.
Bar obaly olardyń tápsirshide,
Adasyp nurly aıatqa jaǵypty tat», – depti. Al Abaı hákim:
«Jamandyq, jaqsylyq pen – oǵan bir bás,
Din isin, Qudaı isin aıyra almas», – dep tolǵapty…
Jasyratyny joq, bilimniń saıazdyǵy men burys túsiniktiń jeteginde ketken, salt-dástúrdi (qazaqylyqty) mánsuqtaǵan; «áripke» jabysqan dinshilder (dinshil – shekten shyǵýshy, dindar – senimine adal, parasatty jan) basynda tańyrqatsa, keıinnen shoshytty. Al asyra silteýshi «aqılar», talaq aıtqysh «taza ıslamshylar» men syrt kúshterdiń quralyna aınalǵan «jıhad» ańsaǵysh sodyrlardyń lańy asyl dindi odan ary bylapyttady. Ulttyq mádenıetten jerinip, qazaqy (musylman) minezden alshaq turǵan ondaı «musylmandardy» kórgen qarapaıym jurt ári-sári kúıge túspegende qaıtedi? Dinniń bul «qarańǵylyǵyn» kórgen adam oılanyp qalmaǵanda qaıtedi? (Ekinshi qyrynan qaraǵanda bul úderis – zańdy qubylys. Óıtkeni jańa kelgen nemese qaıta oralǵan dúnıe shıkilikpen, kemshilikpen keledi; kósh júre túzeledi. Biraq arqany keńge salýǵa taǵy bolmaıdy…) Sondyqtan gúl men tikendi aıyryp berý, tipti gúldiń tikensiz bolmaıtynyn túsindirý, sóıtip bıtke ókpelep tonyn otqa laqtyrmaqshy bolǵan jurtty sabyr men parasatqa shaqyrý – ár bilikti mamannyń, ár dindardyń isi.
Ata-babamyzdan kele jatqan dinı tanym men tájirıbeniń úzilýi – «qarańǵylyqtyń» taǵy bir sebebi. Adam balasy «keshe-búgin-erteń» degen Ýaqyt tizbeginiń ishinde ómir súredi. Keshegiden úzilý – tamyryńnan ajyrap máńgúrttenýdiń, búginińdi baǵalamaý – qapy qalýdyń, bolashaqta Mejeniń (arman, maqsattyń) bolmaýy – qurdymǵa qulaýdyń habarshysy. Sondyqtan dástúr sabaqtastyǵy sekildi, din sabaqtastyǵy da – asa qajet dúnıe; al sabaqtastyq nemese tarıhı tizbek – ulttyq ózgeshelik pen óz qalybymyzdy saqtap qalýdyń jáne damýdyń sharty.
Dinı bilim berý men nasıhat barysynda sonaý 7-shi ǵasyrdaǵy sahabalar dáýirinen 20-shy ǵasyrdyń basyna, áýeli sońyna bir-aq yrshý, aradaǵy 12 ǵasyrlyq tájirıbe men izdenistiń eleýsiz qalýy – tarıhı tizbektiń úzile, sabaqtastyqtyń joǵala jazdaǵanynan habar beredi. Osy ańtańdaqty toltyrý – talaı kúmán men talastyń inine sý quıatyny sózsiz…
«Jańa» dindarlardyń keı túsinigi men mineziniń kúni keshegi aýzy dýaly aqsaqaldar men aq kımeshekti ájelerdiń keıpi men bolmysyna uqsaı qoımaýy da – «qarańǵylyq» dep shoshýǵa sebep bolǵany sózsiz, sabaqtastyqtyń úzilýinen habar beretin kórinistiń biri de osy. Árıne, qazirgi jastar men orta býynnyń ata-áje bolýyna biraz ýaqyt bar, onyń ústine zaman ózgerisiniń tańbasy (keshegi dinsiz sábettik kezeń, qazirgi jahandaný) taǵy bar, dál burynǵy beıne qaıta oralýy ekitalaı. Alaıda bolmys, minez oralýy tıis; «qazaqylyq» degen ataýmen ishine musylmanshylyqty, tutas adamshylyqty qamtyǵan tól minezimizdi qaıta tabýǵa kúsh salý – bizdiń býynnyń mindeti.
Negizi din ataýly ár ulysqa, ultqa belgili bir ózgeshelikpen sińedi. Iaǵnı din belgili bir mádenıetke kelip «qonady». Sol sebepti dinniń ózindik reńi, kórinisi, ózgesheligi paıda bolady. «Dástúrli din» degenimiz – osy. Biz – álemdik Islam órkenıetiniń túrki-qazaq butaǵymyz. Ata-babalarymyzdyń, negizinen, asyl dinimizdiń «ıhsan» dárejesin meńgerýge tyrysqany, sopylyq baǵyttaǵy musylmandyqty ustanǵany, onyń basynda Iassaýı babamyzdyń (Ol kisini Alla raqymyna bólesin!) turǵany, táńirlik senimmen jalǵasqan túrki-ıslam órkenıetiniń beldi ókili ekenimiz anyq. Osy sabaqtastyqty zertteý, osy tarıhı tizbekti qaıta, jańa sapada jalǵaý; osy jolda tize qosyp ǵylymı zertteýler júrgizý; toptyq, jamaǵattyq múddeden úmbettik bıiktikke kóterilý; «musylman-múmin-mýhsın» satylaryn paıymdap, meńgerý; «eń áýeli – qulshylyq, sonan keıin – tirshilik» maqamynan «tirshiligim – qulshylyǵym» dárejesine ótý; syrtqy formadan – ishki mazmunǵa oıysý; senimdi turmys-saltqa, ustanymdy minezge, ıman hálin ónerge aınaldyrý; musylmandyq pen qazaqylyqty qaıta qabystyrý; din men ǵylymdy qaýyshtyrý – biz júrýge tıis Jol…
Din «qarańǵylyǵyna» urynýdyń basty sebebi – dindi nápsi deńgeıinde qabyldaýda! Iaǵnı ózińniń kim ekenińdi tanı almaý, ózińdi nápsińmen teńgerý, sóıtip nápsi jeteginde ketý – din ustanyp júrip, qarańǵylyqqa batý degen sóz. Onyń ústine, negizinen sana qabatynda áreket etetin azǵyrýshynyń (shaıtannyń) negizgi maıdan alańy da – din alańy bolǵandyqtan, dindar adamǵa eki ese saqtyq qajet. Óıtkeni «durystyń» (dinniń) ishinde júrip «adastym» dep oılamaısyń; al adassań – moıyndamaısyń (baıqasańyz: «Fatıha» súresin ár namaz saıyn qaıtalap oqı berýdiń bir syry osynda)…
Din «qarańǵylyǵyna» urynǵannyń dini qatty bolady. Bul «qarańǵylyqtyń» jarqyn kórinisi – dinı fanatızm. Fanatızm – tereń tanymnyń, pálsapalyq parasattyń joqtyǵynan paıda bolatyn qubylys; ústirt túsinik pen nápsilik bólektenýdiń, jattaný men dindi menshikteýdiń, qysqasy nápsisin put qylǵan qısyq qısyn, tuman túsiniktiń nátıjesi. Bul «qarańǵylyqtyń» qısynyna salsań: ár ulttyń óz Qudaıy bar sııaqty, ózgelerden ústem bolý – myqtylyq pen maqsat sııaqty; syrtyńdy uqsatsań (qulshylyqtyń syrtqy formasyn oryndasań) – soǵan Alla razy sııaqty; seni ǵana (seniń ultyńdy ǵana) erekshe jaratqan sııaqty; ózińdiki ǵana – jón, basqalar – adasqan sııaqty; dinge bólip, qyrqystyryp qoıý – Qudaıdyń qalaýy sııaqty…
Jalpy din degenimiz – «Keldim qaıdan? Qaıtsem paıdam? Ólgennen soń ne bolam?» degen máńgilik saýaldarǵa naqty jaýap beretin, ómirdiń mánin anyqtaıtyn Ilim. Sondyqtan «din ustanam, senimime saı ómir súrem» dep júrip, ázázildiń toryna túsip qalmaý úshin ár úkimniń baıybyna barý, maqsaty men mánin túsinip alý; dinniń basqa úkimderimen baılanysyn, ıaǵnı Tustas dinniń talaby men qaǵıdatyn, maqsat-mánin uǵynyp alý – din «qarańǵylyǵynan», soqyr fanatızmnen, dúmshelik pen nadandyqtan saqtaıdy. «Ne úshin? Maǵynasy ne? Ne máni bar?» degen suraqtardy árdaıym ózimizge qoıyp otyrýǵa, jaýaptaryn tabýǵa tıispiz.
Mysaly: «Alla Taǵala ne úshin namaz oqýǵa buıyrdy? Namazdyń maqsaty ne? Jaratýshy meniń qulshylyǵyma muqtaj emes qoı. Endeshe namaz oqýymda, oraza ustaýymda ne mán bar, qandaı maqsat bar? Jalpy dindi ne maqsatpen, ne úshin túsirgen? Dinniń negizgi qaǵıdasy, ózegi ne?» degen sekildi saýaldarǵa jaýap tabý – jadaǵaılyq pen jalǵandyqtan, nadandyq pen qarańǵylyqtan saqtaıdy. Áıtpese jattandy sóz ben jansyz áreketten quralǵan qurǵaq qulshylyq opa bermeıdi. Bul sózimizdiń júıesi Abaı hakimniń «Úsh súıý nemese Imanıgúl» tujyrymynda tamasha taldanǵan.
Jalpy ata dinimizdi Abaı, Shákárim, Máshhúr Júsip atalarymyzdyń júlgesimen túsindirý, sol dástúrli tanymdy ıslamı bilim berý ádisnamasy (metodologııasy) etý – qarańǵylyqtan saqtaıtyn ǵana emes, haq nuryn jarqyrata kósetetin tásil, mektep. Osy máseleni retteı alsaq, onda «din salasyndaǵy sabaqtastyq, tarıhı tizbekke jalǵaný, tamyryńdy tabý» degen asyl maqsattyń oryndalǵany…
Súıikti paıǵambarymyz Muhammed (Ol kisige Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn!): «Árkimniń dini – onyń túsinigi. Aqyly joqtyń – dini de joq!»[1] degenindeı, «Saıaz júzer saıqaldar ǵapyl qalar, Haqıqat ta, din daǵy – tereńinde» dep Abaı hakim, «Din tazasyn dinnen izde, Din shataǵyn synǵa sal; Anyq aına – ózińizde, Aıda aqyldy qattyraq!» dep Shákárim atamyz aıtqanyndaı, asyl dinimizdiń tuńǵıyǵyna boılaý úshin: mádenıet, salt-dástúr, ulttyq dil sekildi qabattar eskerilgen tarıhı tanym men ǵylymnyń synı paıymy qatar qajet. Ol úshin úzdiksiz izdenis, ashyqtyq pen synǵa tózimdilik, ujymdyq eńbek kerek; paryzdan burynǵy Paryzdy – alǵashqy túsken aıattaǵy basty Úkimdi («Oqy!») júzege asyrý jolyndaǵy hareket kerek!
Islamnyń sońǵy ári haq din ekenine ıman keltirý – kemshiliktiń bul dinde emes, bizdiń tanymymyzda ekenin qatar moıyndaý degen sóz. Uly Jaratýshynyń Ózi sekildi Onyń dini de – minsiz! Sondyqtan dinı uǵymdardy tereń paıymdaý, úkimderdi qaǵıdattar qalybynda qarastyrý, Qurandy tutas Mátin retinde qarastyrý, aldyńǵy jınalǵan qazynany (bazany) meńgerýmen qatar, zamanaýı ǵylym arqyly qorytý (sıntezdeý) – durys tanymǵa jeteleıdi, jańa kókjıekterdiń ashylýyna sep bolady. Adamzatqa ortaq (tarıhı jaǵynan sońǵy, mazmuny-máni jaǵynan Jalǵyz) haq din Islamnyń qasıeti men áleýeti biz oılaǵannan da, biz bilgennen de zor ekeni daýsyz!..
Sózimizdi túıindesek: asyl dinimizde qarańǵylyq joq, jeke tulǵalardyń tanymy men tájirıbesinde shatasý bar. Din ustanýshy adamnyń qateligi – dinniń qateligi emes! Din ustanýshy pendeniń qarańǵylyǵy – din qarańǵylyǵy emes! Negiz ben qosymshany, sebep pen saldardy ajyrata bilý, nápsi deńgeıinen kóterile bilgen tereń tanym men baıypty paıym – qarańǵylyqtan qorǵan… Alla Taǵala adasýdan jáne basqalardy adastyrýdan saqtasyn! Bir ataýy «Nur» dep aıtylǵan qasıetti Qurannyń jaryǵymen qaýyshtyrsyn!
Alǵadaı ÁBILǴAZYULY
[1] (Ál-Ǵálláma Qadı-han ál-hındı, Kanzýl ǵummEl fı súnánıl aqýal ýEl afǵal, 7033-hadıs). Jalpy Quranda 256 jerde «Oılanbaısyńdar ma? Aqylǵa salmaısyńdar ma?» delingen. Sonymen qatar 700-deı jerde bilim men ǵylym týraly aıtylǵan.
