DINDERGE TÁN ORTAQ QUNDYLYQTAR
Qundylyqtyq turǵydan alǵanda álemdik dinderdiń senimi men qaǵıdattarynda adamgershilikke negizdelgen izgilik, meıirimdilik, adaldyq, tózimdilik sekildi ıgi qasıetter nasıhattalady. Mundaı moraldyq ustanymdar men rýhanı negizdegi tárbıe adamnyń jáne qoǵamnyń umtylystary men maqsat-muratyn durys arnaǵa baǵyttaýǵa áser etedi. Jalpy, dinı qundylyqtarǵa adamgershilik, janashyrlyq, ádildik, jaqyndy súıý jáne qorshaǵan ortany qurmetteý sııaqty qaǵıdalar jatady. Kóptegen dinder basqa adamdarmen úılesimdi ómir súrý úshin Etıkalyq standarttar men belgilengen minez-qulyq erejelerin saqtaýdyń mańyzdylyǵyn moıyndaıdy. Sonyń ishinde negizgi qundylyqtardyń biri – ádildik.
Ol árbir adamnyń quqyqtary men qadir-qasıetin qurmetteý, qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵandarǵa janashyrlyq tanytý, qoǵamdaǵy teńsizdikter men ádiletsizdikterdi joıýǵa umtylý degen sóz. Sonymen qatar, dinder óz izbasarlaryn basqa adamdarǵa, ásirese kómekke muqtaj adamdarǵa qamqorlyq pen janashyrlyq kórsetýge úıretedi. Olar úılesimdilik pen baqytqa jetý quraly retinde ózin-ózi jetildirýdiń jáne rýhanı ósýge umtylýdyń mańyzdylyǵyn atap kórsetedi. Jalpy, dinderdiń ortaq qundylyqtary barlyq adamdardyń baqyty men ál-aýqatyna yqpal etetin moraldyq-Etıkalyq prıntsıpterge negizdelgen jaqsy jáne ádil áleýmettik ómirdi qurýdy maqsat etedi. Qazaqtyń uly aqyny Abaı óz óleńderiniń birinde:
«Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de súı ol allany jannan tátti.
Adamzattyń bárin súı baýyrym dep,
Jáne haq joly osy dep ádiletti» – degen bolatyn. Rasynda, qaısybir dindi alsań da adamdy súıispenshilikke, bir-birin qurmetteýge, ádil bolýǵa jáne Jaratýshyǵa qulshylyq jasaýǵa shaqyrady. Dinder Jaratýshyny taný turǵysynan bir-birine qaıshy kelýi múmkin. Alaıda, moraldyq turǵyda ózara túsinese alady. Óıtkeni barlyǵynda Jaratýshyny bar ekendigin taný senimi jatyr. Ótken ǵasyrda Keńes dáýiriniń qylyshynan qan tamyp turǵan 30-40 jyldary qazaq jerine kóptegen ulttar kúshtep jer aýdaryldy. Olar ózderiniń mádenıetimen qosa dinı senimderin ala keldi.
Sol zamandaǵy ata-ájelerimiz taǵdyr tálkegimen elge kelgenderdiń ulty men dini bólek bolsa da qol ushyn berdi. Óıtkeni, olarǵa adamzat balasy dep qarady. Ózderi qurqyltaıdyń uıasyndaı úıde otyrsa da, onyń bir bóliginen oryn berdi. Otbasy músheleri toıyp tamaq jeıtindeı deńgeıde bolmasa da, astarymen bólisti. Bul atalarymyzdyń júreginde izgilik pen meıirimdiliktiń mol ekendigin kórsetedi. Elimizde álem dinderiniń kóshbasshylary jyl saıyn bas qosyp keledi. Olardyń dinı senimine qaramastan birge otyrýy – gýmanızm qundylyǵy bolyp esepteledi.
Joǵarydaǵy aıtylǵan qundylyqtar kez kelgen adam balasynyń boıynan kórinis tapsa, adamnyń túr-túsine, ultyna, senimine qaramastan ortaq til tabysa alatynyn aıǵaqtaıdy. Alaıda, bul qundylyqtar kez-kelgen dinı aǵymdarda kezdespeıdi. Sonyń saldarynan el ishinde lań shyǵaryp, qalyptasqan qundylyqtardy teristep, ózgeden óz ustanymyn joǵary qoıyp, kópshilikke toleranttylyq tanyta almaıtyndar bar. Qorytyndylaı kele, ata-baba salǵan sara jolmen júre otyryp, ózge dinderge tolerantty kózqarasta bolý, ıaǵnı syılastyq, qurmetteý qaǵıdalaryn ustaný mańyzdy ekenin basa aıtqym keledi.
J. Dáribaev, Qyzylorda oblysy
