DINI EKSTREMIZM: JAŃA QAÝIPTERDIŃ BASTAÝY TARIHTA JATYR
Dinı Ekstremızmge tótep bergen elder ǵana damıdy. QMDB -nyń mamany dinı Ekstremızmniń qaýiptiligi men onyń aldyn alý joldary jaıly aıtty, dep habarlaıdy Todayinfo aqparattyq agenttigi.
Dinı Ekstremızm – bul dinı senimderdi nemese ıdeologııalardy paıdalana otyryp, zorlyq-zombylyqty, qatigezdikti jáne basqa da zańsyz áreketterdi júzege asyrýǵa umtylatyn shekten tys radıkaldy kózqarastar men áreketter. Dinı Ekstremızmniń basty belgileri:
Zorlyq-zombylyq: Dinı Ekstremıster óz maqsattaryna jetý úshin fızıkalyq kúsh qoldanýdy jáne terrorıstik áreketterdi durys dep sanaıdy.
Tózimsizdik: Basqa dinderge, konfessııalarǵa nemese dinı toptarǵa qarsy tózimsizdik tanytyp, olardy kemsitý nemese joıýdy kózdeıdi.
Ideologııalyq radıkalızm: Dinı ilimderdi shekten tys túsindirip, olardy saıasatta, qoǵamda jáne ómirdiń basqa salalarynda júzege asyrýǵa umtylady.
Maqsattylyǵy: Ekstremısterdiń maqsattary naqty, olar bılikti qolyna alý, dinı memleket qurý nemese qoǵamnyń dinı zańdarǵa sáıkes basqarylýyn qamtamasyz etý bolýy múmkin. Dinı Ekstremızm qoǵamnyń turaqtylyǵy men qaýipsizdigine úlken qaýip tóndiredi, sebebi ol zorlyq-zombylyqqa, terrorızmge jáne áleýmettik janjaldarǵa ákeledi. Endi, Dinı Ekstremızmniń mańyzdylyǵy týraly aıtaıyq.
Dinı Ekstremızm qazirgi álemde mańyzdy másele bolyp otyr, sebebi ol qoǵamnyń turaqtylyǵy men qaýipsizdigine eleýli qaýip tóndiredi. Bul qubylystyń mańyzdylyǵyn myna birneshe negizgi sebeptermen túsindirýge bolady:
- Qoǵamdyq qaýipsizdikke tónetin qaýip
Dinı Ekstremızm zorlyq-zombylyq pen terrorızmniń negizgi qozǵaýshy kúshi. Terrorıstik aktiler, bomba jarylystary, adamdardy urlaý sııaqty Ekstremıstik áreketter kóptegen jazyqsyz adamdardyń ómirin qııady jáne qoǵamda úreı men qorqynysh týǵyzady. Bul qoǵamdaǵy turaqtylyqty buzyp, azamattardyń qaýipsizdigine nuqsan keltiredi.
- Áleýmettik jáne saıası turaqsyzdyq
Dinı Ekstremızm áleýmettik jáne saıası turaqsyzdyqtyń negizgi sebepteriniń biri. Ol qoǵamda ishki qaqtyǵystardy týǵyzýy múmkin, bul óz kezeginde memlekettiń damýyna jáne Ekonomıkalyq ósýine keri áserin tıgizedi. Áleýmettik birliktiń buzylýy jáne azamattar arasynda senimsizdik paıda bolýy múmkin.
- Halyqaralyq qaýymdastyqqa áseri
Dinı Ekstremızm tek bir eldiń emes, búkil álemniń qaýipsizdigine áser etedi. Terrorıstik uıymdar halyqaralyq jeliler quryp, basqa elderde de qaqtyǵystar týǵyzýy múmkin. Bul halyqaralyq qaýymdastyqty birigip áreket etýge jáne Ekstremızmge qarsy kúresý sharalaryn kúsheıtýge májbúr etedi.
- Dinniń bedeline nuqsan keltirý
Dinı Ekstremızm dinniń shynaıy mánin burmalap, ony zorlyq-zombylyq pen qatań radıkalızmmen baılanystyrady. Bul dinge degen jaǵymsyz kózqarastardyń paıda bolýyna jáne dinı senimderge qurmettiń tómendeýine ákeledi. Ekstremıstik áreketter dindar adamdardyń bedeline nuqsan keltirip, dinı qaýymdastyqtar arasynda alaýyzdyq týdyrady.
- Jastardy radıkalızatsııalaý
Dinı Ekstremızm ásirese jastar arasynda radıkaldyq kózqarastardyń qalyptasýyna yqpal etedi. Jastar Ekstremıstik ıdeologııanyń yqpalyna tez túsip, zorlyq-zombylyqqa beıimdelýi múmkin. Bul qoǵamnyń bolashaǵyna úlken qaýip tóndiredi, sebebi radıkalızatsııalanǵan jastar Ekstremıstik áreketterdiń negizgi oryndaýshylaryna aınalady.
- Mádenı jáne dinı kóptúrlilikti joıý
Dinı Ekstremızm mádenı jáne dinı kóptúrlilikti joıýǵa baǵyttalǵan áreketterdi qoldaıdy. Ol ártúrli dinı toptardyń beıbit ómir súrýine kedergi keltirip, mádenı muralarǵa nuqsan keltiredi. Bul qoǵamdaǵy toleranttylyq pen beıbitshilikti álsiretedi.
Jalpy aıtqanda, dinı Ekstremızmniń mańyzdylyǵy ony tek bir eldiń emes, búkil álemniń qaýipsizdigi men turaqtylyǵyna úlken qaýip tóndiretin qubylys retinde qarastyrýǵa májbúr etedi. Bul máseleniń aldyn alý jáne ony sheshý úshin memleketter men halyqaralyq qaýymdastyqtar birigip áreket etýi qajet. Qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý, jastardy radıkalızatsııadan qorǵaý jáne dinı senimderge qurmet kórsetý dinı Ekstremızmmen kúrestiń negizgi baǵyttary bolyp tabylady. QMDB ókili Dinı Ekstremızmniń paıda bolýy men damýy tarıhyna toqtaldy. Onyń sózinshe:
Dinı Ekstremızmniń tarıhy adamzat tarıhynyń tereńine boılaıtyn kúrdeli jáne kópqyrly qubylys. Onyń paıda bolýy men damýy ártúrli kezeńderde jáne ártúrli kontekstterde kórinis tapty. Mysaly, ejelgi Mysyrda, Mesopotamııada jáne Gretsııada dinı qaqtyǵystar men zorlyq-zombylyqtar oryn alsa, orta ǵasyrda, XI-XIII ǵasyrlar aralyǵynda Eýropalyq hrıstıandar qasıetti jerlerdi musylmandardan qaıtaryp alý úshin birneshe áskerı joryqtar uıymdastyrdy. XVI ǵasyrda protestanttyq reformatsııa kezinde dinı qaqtyǵystar men zorlyq-zombylyqtar kúsheıdi. Al, XX ǵasyrda dinı Ekstremızmniń jańa formalary paıda boldy. Bul kezeńde dinı Ekstremızm kóbinese saıası jáne áleýmettik ózgeristermen baılanysty boldy. Mysaly, 1979 jylǵy Iran revolıýtsııasy ıslamdyq Ekstremızmniń aıqyn mysaly boldy, ol shıızmniń radıkaldy formalaryna negizdelgen. XXI ǵasyrda dinı Ekstremızmniń eń qaýipti formalarynyń biri halyqaralyq terrorızm boldy. 2001 jylǵy 11 qyrkúıektegi AQSh-taǵy terrorıstik shabýyldar álemdik qaýymdastyqqa dinı Ekstremızmniń jahandyq qaýipin kórsetti. Qazirgi kezeńde dinı Ekstremızmniń ártúrli formalary áli de ózekti bolyp tabylady. Internet pen áleýmettik jeliler Ekstremıstik ıdeologııalardyń taralýyn jeńildetip, jastar arasynda radıkalızatsııaǵa yqpal etti.
QMDB Dinı ońaltý bóliminiń mamany Islam Maratulynyń pikirinshe dinı Ekstremızm kezdeısoq qubylys emes jáne onyń paıda bolýynyń obektıvti sebepteri bar. Ola: dinı, saıası, psıhologııalyq, áleýmettik-Ekonomıkalyq daǵdarystar, tehnologııalyq, aqparattyq, saıası qurylymdardyń deformatsııasy, dinı bilimniń bolmaýy.
Qazaqstandaǵy dinı Ekstremızm – memlekettiń qaýipsizdigi men turaqtylyǵyna qater tóndiretin mańyzdy máselelerdiń biri. Sońǵy jyldary Qazaqstan úkimeti dinı Ekstremızmge qarsy kúresý úshin birqatar sharalar qabyldady, soǵan qaramastan, bul másele ózekti bolyp qala beredi.
Ekstremıstik uıymdar: Qazaqstanda keıbir dinı Ekstremıstik uıymdar áreket etedi. Bul uıymdar kóbinese radıkaldy dinı kózqarastardy nasıhattaıdy jáne jastardy óz qataryna tartýǵa umtylady. Keıbir Ekstremıstik toptar ınternet pen áleýmettik jelilerdi belsendi paıdalanyp, radıkalızatsııa protsesin jeńildetedi.
Úkimettiń sharalary: Qazaqstan úkimeti dinı Ekstremızmge qarsy kúresý úshin zańnamalyq jáne quqyq qorǵaý sharalaryn kúsheıtti. Mysaly, dinı uıymdardy tirkeý jáne baqylaý, Ekstremıstik materıaldardy taratýǵa tyıym salý jáne dinı bilim berý júıesin reformalaý boıynsha sharalar qabyldandy. Sonymen qatar, arnaıy qyzmetter men polıtsııa Ekstremıstik áreketterdi anyqtaý jáne aldyn alý jumystaryn júrgizýde.
Qoǵamdyq sana: Qazaqstanda dinı Ekstremızmniń aldyn alý úshin qoǵamdyq sanany kóterý mańyzdy. Bul maqsatta úkimet pen úkimettik emes uıymdar aqparattyq-nasıhattyq jumystar júrgizip, dinı Ekstremızmniń qaýiptiligi týraly halyqty habardar etedi.
Din mamanynyń pikirinshe búgingi tańda túrli baǵyttaǵy Ekstremıstik toptardyń jetekshileri jastardy óz uıymdaryna olardyń barlyq máselelerin, sonyń ishinde materıaldyq máselelerin ońaı sheshýge ýáde berý arqyly tartady. Sanasy qalyptaspaǵan jas býyn ókilderi mundaı qurylymdardyń qyzmetine qatysý arqyly esh máseleni sheshpeı, kerisinshe, budan da úlken máselelerge tap bolatyndaryn ańǵarmaıdy.
«Dinı Ekstremızmge qarsy kúrestiń basty maqsaty qatardaǵy qarapaıym oryndaýshylar emes, ádette kóleńkede qalatyn naqty uıymdastyrýshylar men olardyń tapsyrys berýshileri bolýy kerek. Ekstremıstik uıymdardy uıymdastyrýshylarǵa, ıdeıalyq shabyttandyrýshylarǵa qatysty aldyn alý jumystaryn júrgizý qajet. Dinı Ekstremızmge qarsy kúrestiń mańyzdy quramdas bóligi halyqpen dıalog bolyp tabylady. Oǵan jergilikti jerlerde qalalyq basqarmalar men qoǵamdyq uıymdardyń ókilderi, din qyzmetkerleri tartylýy kerek», – deıdi QMDB Dinı ońaltý bóliminiń mamany Islam Maratuly.
Dinı Ekstremızmge qarsy is-qımyl jáne onyń aldyn alý Qazaqstanda memlekettik saıasattyń basym baǵyttarynyń biri retinde jarııalanǵan. Qazaqstan úkimeti dinı Ekstremızmmen kúresý úshin birqatar baǵdarlamalar men jobalardy iske asyrady.
Aqparattyq-nasıhattyq jumystar:
Úkimet Ekstremızmniń qaýiptiligi týraly halyqty habardar etý maqsatynda aqparattyq-nasıhattyq jumystar júrgizedi. Bul baǵdarlamalar arqyly Ekstremızmniń aldyn alý, din týraly durys túsinik qalyptastyrý máseleleri qarastyrylady.
Bilim berý baǵdarlamalary:
Bilim berý júıesinde dinı Ekstremızmniń aldyn alý maqsatynda arnaıy baǵdarlamalar engiziledi. Mektepterde, kolledjderde jáne ýnıversıtetterde Ekstremızmge qarsy tárbıelik sharalar ótkiziledi.
Áleýmettik qoldaý baǵdarlamalary:
Radıkalızatsııanyń aldyn alý úshin áleýmettik qoldaý baǵdarlamalary júzege asyrylady. Bul baǵdarlamalar jastardy jumysqa ornalastyrý, áleýmettik jaǵdaılaryn jaqsartý, psıhologııalyq qoldaý kórsetý sharalaryn qamtıdy.
Quqyq qorǵaý organdarynyń kúsheıtilgen sharalary:
Úkimet quqyq qorǵaý organdarynyń jumysyn kúsheıtý jáne Ekstremıstik áreketterdi anyqtaý, aldyn alý jáne joıý boıynsha arnaıy operatsııalardy júzege asyrý úshin qosymsha resýrstar bóledi.
Qazaqstandaǵy mektepterde búgingi tańda «Zaıyrlylyq jáne dintaný negizderi» páni oqytylady. Bul pán tek óz dinimizdi, dilimizdi bilýge ǵana emes, sondaı-aq, basqa órkenıetti memleketterdiń diniń, salt-dástúrin, tanymyn bilýge úıretý arqyly, bilim alýshylardyń teris aǵymdardyń jeteginde ketpeýine yqpal jasaıdy. Nur-Múbarak Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıtetinde dinı Ekstremızmge baılanysty arnaıy pánder oqytylyp, stýdentter teorııalyq qana emes, praktıkalyq turǵydan qajetti daıyndyqqa ıe bolady.
«Dinı Ekstremızmniń aldyn alý úshin Qazaqstannyń ár azamaty neni bilýi kerek, qandaı ról atqara alady?» degen Todayinfo.kz tilshisiniń suraǵyna: «Eń aldymen elimizdiń ár azamaty patrıot bolýy kerek. Elimizdiń kez-kelgen azamaty dinı Ekstremızm jekelegen toptarǵa emes, halyqtyń basym bóligine áser ete alatynyn túsinip, oǵan qarsy áreket ete otyryp, halyq arasynda Ekstremıstik quqyq buzýshylyqtardyń máni men áleýmettik qaýiptiligin túsindirý jumystaryn júrgizý arqyly qoǵamda osyndaı ıdeıalardy qabyldamaýdy qalyptastyrýymyz qajet dep oılaımyn», – dep jaýap berdi Islam Maratuly.
Dinı Ekstremızm – qazirgi álemdegi eń kúrdeli jáne qaýipti máselelerdiń biri. Bul qubylys qoǵamnyń qaýipsizdigi men turaqtylyǵyna, saıası jáne áleýmettik damýyna úlken qaýip tóndiredi.
Aldyn alý sharalary: Ekstremızmniń aldyn alý úshin aqparattyq-nasıhattyq jumystar, bilim berý baǵdarlamalary jáne áleýmettik qoldaý sharalary mańyzdy ról atqarady.
Quqyqtyq negizder: Ekstremızmmen kúres úshin tıisti zańnamalyq sharalar men quqyq qorǵaý organdarynyń jumysy kúsheıtilýi tıis.
Halyqaralyq yntymaqtastyq: Dinı Ekstremızm jahandyq másele bolǵandyqtan, halyqaralyq qaýymdastyqtyń birlesken áreketteri qajet.
Qoǵamdyq sana: Qoǵamda dinı saýattylyqty arttyrý jáne Ekstremızmniń qaýiptiligi týraly habardar etý mańyzdy.
Qoryta aıtqanda dinı Ekstremızmmen kúresý – memleketterdiń, quqyq qorǵaý organdarynyń, úkimettik emes uıymdardyń jáne búkil qoǵamnyń birlesken kúsh-jigerin talap etetin uzaq jáne kúrdeli protsess. Bul máseleni sheshý úshin zańnamalyq, aqparattyq, bilim berý jáne áleýmettik sharalardy keshendi túrde júzege asyrý qajet. Ekstremızmniń aldyn alý jáne ony joıý arqyly qoǵamnyń qaýipsizdigin, turaqtylyǵyn jáne eldiń beıbit túrde damýyn qamtamasyz etýge bolady.
Meıirjan ÁÝELHANULY
