DINI MÁTINDERDI DURYS TÚSINÝ JOLDARY

Biz ustanatyn dinı joldyń birneshe basym erekshelikteri bar. Ol aqyl men naqyldyń birtutas bolýy. Ábý Hanıfadaǵy «áhlı raı» mektebi, Matýrıdı aqıdasynyń aqyl-naqyl qatynasy Allanyń «Hakım» sıpatyna saı dinı mátinderdi bolmasa dinniń maqsatyn bilý mańyzdy. «Jalań aqyl ateızm, jalań din radıkalızm» degen sııaqty, bolmasa «Aqyldyń nury pán ǵylymy, rýhtyń sáýlesi din ǵylymy» degendeı birinsiz biri bolmaıtyn, bolǵan jaǵdaıda shala bolatyn qubylys.

Sol sebepten de dinı mátinderdi túsinýde aldymen aqylǵa salý, qısynǵa keltirý mańyzdy. Dinı mátin bolmasa aqyl jol taba almaıdy, aqyl bolmasa dinı mátinniń paıdasy bolmaıdy. Qurandaǵy «aqyl etpeısińder me?!» «Oılanbaısyńdar ma?!» degen júzdegen aıattar mátin men aqyldyń tutas bolýyn meńzeıdi. Al aqyldy, logıkany, fılosofııany, mýzykany «haram» dep sanaıtyndar tek dinı mátinge jabysyp, ol jerde neniń meńzelgenine bas qatyrmaı ýaǵyzdyń jeteginde kete barady.

Buryndary «fılosofııa» zııandy sanalǵan. Sebebi, ortaǵasyr fılosofııasynda Qudaısyzdyq basym edi. Al shyǵysqa tán «Hıkmette», «Pálsapada» dindegi mátinderdi aqylǵa jaqyndatatyn kóptegen paıdalar bar. Sol sebepten de qazirgi «fılosofııany» «haram» deýge bolmaıdy. Quranda aqyldy qoldanbaǵandardyń tóbesinen nájis jaýdyratyndyǵyn aıtsa (10/100), Abaı Hakim «Adaspaı týra izdegen hakimder bolmasa, dúnıe oıran bolar edi. Fıǵyl pándeniń qazyǵy – osy jaqsy hakimder, ár nárse dúnıede bulardyń ıstıhrajy birlán raýaj tabady» deıdi.

Aqyldy da jaratqan qudaı, dindi de jibergen qudaı bolǵandyqtan ózara qaıshylyqqa túsýi múmkin emes. Eger qaıshylyqqa túsip jatqa ne aqylda nuqsandyq bar, ne din dep ýaǵyzdalǵan dúnıe orynsyz degen sóz. Sondyqtan da Shákárim Qudaıberdiuly aıtqandaı: «Paıǵambar, áýlıe aıtty dese daǵy, Aqyl qabyl almasa, ol maǵan jat!». Sóz sońynda aıtarym, «Dindi men sııaqty túsin!» degen ýaǵyzshylardan, «Bizden basqasynyń bári adasqandar!» degen aǵymdardan abaı bolaıyq!

Keńshilik TYShHANULY