DINI-QUQYQTYQ TÓRT MEKTEP
Islam dininde «Áhlý súnnet ýál-jamaǵat» bolyp eseptelinetin hanafı, shafıǵı, malıkı jáne hanbalı dep atalatyn tórt mázhab (dinı-quqyqtyq mektep) bar. Qoǵamda ıslam iliminiń ǵylymı-teorııalyq negizderine, ıaǵnı, aqıda (dinı tanym, senim) men fıqh (amal, is-áreket) máselelerine degen qyzyǵýshylyq ýaqyt ótken saıyn artyp keledi. Bul baǵytta elimizde kóptegen eńbekter jaryq kórýde. Ásirese Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy tarapynan ǵylymı eńbekter jaryqqa shyqty. Elimizde oryn alyp otyrǵan dinı jaǵdaı qazaq topyraǵynda tereń tamyr jaıǵan dástúrli dinderdiń tarıhyn jáne olardyń erekshelikterin taldaýdy áli de bolsa qajet etedi.
Sebebi táýelsizdik alǵannan keıingi jyldardaǵy ulttyq sana men bolmystyń qaıta jańǵyrýy dinniń qoǵamdyq ómirdegi róliniń artýyna alyp keldi. Din ulttyq biregeıliktiń, rýhanı órleýdiń ajyramas atrıbýty, quramdas bóligi retinde qarastyryla bastady. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda osyndaı tyń máselelerdi oqytatyn jáne oqıtyn eshqandaı dinı oqý oryndary nemese dinı ádebıetterdiń bolmaǵany ras.
Arab, Iran, Pákistan jáne t.b elderde bilim alyp qaıtqan jastar sol jerdegi dinı bilimdermen sýsyndap, sol jaqtaǵy jergilikti halyqtardyń ádet-ǵuryptaryna beıimdelgen ıslam qundylyqtaryn qazaq topyraǵyna taratýǵa talpyndy. Osynyń barlyǵy elimizde dinı túsinispeýshilikterge, halyq arasynda túrli ıslam atyn jamylǵan aǵymdarynyń taralýyna alyp kelip, birlikke nuqsan keltiretin jaǵymsyz jaıttardyń kórinis berýine sebep boldy. Osy oraıda, Qazaq halqynyń mádenıeti, ómir-salty, turmys-tirshiligi men oılaý júıesinde, dinı sanasynyń qalyptasýynda ıslam dininiń, onyń ishinde sýnnıttik hanafı mázhabynyń róli erekshe ekendigin aıtqymyz keledi.
2011 jyly qabyldanǵan «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter» týraly zańnyń preambýlasynda «halyqtyń mádenıetiniń damýy men rýhanı ómirinde hanafı baǵytyndaǵy ıslamnyń tarıhı rólin tanıtyny» atap kórsetildi. Rasynda qazaq eliniń dinı sanasynyń qalyptasýynda súnnıttik hanafı mázhaby ǵalymdarynyń sińirgen eńbegi de orasan zor.
Osy rette, «Memlekettik júıe men qaýipsizdikti de qamtamasyz etýde, azamattardyń bárine teń qarap, qoǵamda ádilettilikti ornatyp, memlekettiń baıandylyǵyn qamtamasyz etýde mázhabtardyń róli erekshe bolǵan. Islam memleketiniń negizgi tuǵyryna aınaldy. Negizinde ıslam tarıhyndaǵy memleketterdiń resmı mázhab ustanymdary quqyqtyq birlik pen tártipti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan shara edi ári ózindik paıdasyn da tıgizdi» dep jazady bir maqalasynda belgili ıslamtanýshy ǵalym Alaý Ádilbaev.
Mázhabtyń mańyzyn (quqyqtyq mektepterdiń) qarastyrýdan aldyn onyń shyǵý tegine, bastaýyna mán bergen jón. Arab tiliniń sózdiginde «júrilgen jol» maǵynasyn bildiretin «mázhab» sóziniń termındik maǵynasy – ıslam dininde mújtahıd [1] dep qabyl etilgen kisiniń senim (aqaıd) men amalda (fıqh) bildirgen kózqarastaryn ustanatyn jol. Muhammed (Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) paıǵambar jetkizgen ıslam dininiń senim jáne amalda keıbir máselelerin dáleldep, odan úkim shyǵaryp olardy túsinýde ǵalymdar bir-birinen ózgeshe kózqarastar aıtqan. Osydan keıin quqyqtyq mektepterdiń kózqaras jıyntyǵyn «mázhab» dep ataǵan [2].
«Mázhab» sózi ıtıqadı (senimge), saıası jáne fıqhqa (amalǵa) baılanysty kózqarastardyń barlyǵyna qoldanylady. Biraq saıası jáne ıtıqadı mázhabtarǵa «fyrqa», «nıhlá» sózderi kóp qoldanylýda. «Fyrqa» sózi «ártúrli kózqarasty ustanatyn toptar» degen maǵynaǵa keledi. «Nıhlá» bolsa, «kózqaras», «senim» degen maǵynany bildiredi. Islam tarıhyndaǵy mázhabtar úshke bólinedi. Saıası, ıtıqadı (senimge baılanysty) jáne fıqhı (amalǵa baılanysty) mázhabtar. Degenmen qazirgi tańda halyq «mázhab» sózin kóbine fıqh mázhabtary úshin qoldanylýda. Basqasha aıtqanda dinniń teorııalyq jaǵymen aqıda (senim) mazhabtary, praktıkalyq jaǵymen fıqh (quqyqtyq mektepter) mázhabtary aınalysady. Kezinde Muhammed paıǵambarǵa Jaratýshy tarapynan tikeleı ýahı kelip turǵandyqtan ol kezderi týyndaǵan máseleler tikeleı Muhammed paıǵambarǵa usynylyp, kez-kelgen másele jaıynda aıat túsetin, ne bolmasa paıǵambar ony óz ıjtıhadymen [3] (dálelderden úkim shyǵarý joly) sheshetin.
Keıin Muhammed paıǵambar qaıtys bolǵannan bastap týyndaǵan jańa máselelerdiń dinı úkimin anyqtaýǵa májbúr bolǵandyqtan sahabalar [4] Quran men súnnettiń aıasynan aıyrylmaı ıjtıhad jasaýlaryna týra kelgen. Omar jáne taǵy basqa sahabalardyń kóptegen ıjtıhadtar jasaǵany belgili. Al, sahabalardyń kezeńinen keıin ortaǵa shyqqan máselelerdi sheshý muqtajdyǵy onan saıyn artty, ári osy máseleler mázhabtardyń týyndaýyna sebep boldy [5].
Búkil álem halqynyń tórtten biri musylman bolsa, solardyń shamamen 48 paıyzǵa jýyǵy hanafı mázhabynda. Negizinen hanafı mázhabyn toǵyzynshy ǵasyrdan bastap Úndistan, Qytaı, Indonezııa, Pákistan, Aýǵanstan, Túrkııa, Reseı, Kavkaz, Orta Azııa men Qazaqstan musylmandary ustanady. Qazaq halqy ǵasyrlar boıy ıslamdaǵy sýnnıttik baǵytty, sonyń ishinde amalda Hanafı mázhabyn, aqıdada Matýrıdılikti ustanǵan. Búgingi tańda ǵalymdarymyz ben zııaly qaýymnyń, tipti qarapaıym halyqtyń da osy Islamdaǵy dinı-quqyqtyq mektepterdiń ilimine degen qyzyǵýshylyǵy mol. Elimizdegi musylmandardyń ustanyp otyrǵan hanıfı quqyqtyq mektebi týraly Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy tarapynan jáne jekelegen teolog mamandardyń eńbekteri ǵana jaryq kórýde.
Hanafı quqyqtyq mektebi basqa dinı mektepterge qaraǵanda barynsha tolerantty, jergilikti ádet-ǵuryp, salt-dástúr zańdarymen sanasady. Álemdik qaýymdastyqta jalpy adamzattyq qundylyqtardy qalyptastyrý jáne ulttyq erekshelikti saqtaý jolynda hanafı mázhabynyń dinı murasy erekshe tarıhı ról atqarady. Hanafı mektebi sharıǵatqa qaıshy kelmeıtin kez kelgen dástúrimizdi ustanýǵa múmkindik berip otyr. Óıtkeni, Qazaq halqynyń kóptegen dástúrleri ıslamǵa deıin de bolǵan, ıslamnan keıin de osy haq dinniń aıasynda joǵalmaı saqtalyp kele jatyr. Sondaı-aq, hanafı mázhabynyń ózge din ókilderine degen baısaldy ustanymy arqyly elimizde mekendegen basqa dindegi turǵyndar da beıbit ómir súrip keledi. Islam memleketterinde Hrıstıandar men ózge de din ókilderi eshbir qyspaqsyz óz dinderine senip, emin-erkin ómir súrgeni tarıhtan belgili. Mázhabtyń osy bir qundylyǵyn jamaǵatqa, jas býynǵa sińirip otyrý óte mańyzdy. Sondyqtan, hanafı mázhaby – eń aldymen sharıǵı-dinı amaldardyń bir bolýyna, jat aǵymdardan saqtaýǵa, el birligi men yntymaǵyn saqtaýǵa múmkindik beretin dańǵyl jol.
Hanafı dinı-quqyqtyq mektebi basqa da dinı mekteptermen salystyrǵanda óz jamaǵatyna kóp jeńildik berýimen erekshelenedi. Islamdaǵy bir mázhabta bolý jáne ony ustanýdyń ereksheligi – halyq birtutas, birlikshil jáne uıymshyl bolady. San ǵasyrlardan beri Qazaqstan men Ortalyq Azııa terrıtorııasynda dinı qaqtyǵystardyń bolmaýynyń astarynda ortaq mázhabty ustaný qaǵıdaty jatyr. Óıtkeni, qulshylyq amaldarynyń bir bolýy alaýyzshyl jat pıǵyldyń týýyna jol bermeıdi. Alǵashqy dúnıetanymdyq áreketterdiń qalyptasa bastaǵan kezinde ıslam qoǵamy jalpy senim, ǵıbadat, saıası turǵydan alǵanda turaqtylyq pen aýyzbirshilikte bolatyn.
Hanafı mektebiniń ómirsheń ádistemesi kez-kelgen máseleniń túıinin tarqatyp, musylmandardyń ǵıbadattary men basqa da amaldaryn ıslam rýhyna saı atqarýyna múmkindik beretin sara jol qaldyrdy. Qazirgi tańda elimizdegi hanafı mázhabynyń áleýmettik mańyzy ýaqyt ótken saıyn ıslam atyn jamylǵan aǵymdarmen ıdeologııalyq kúreste burynǵydan da aıqyndalyp, júıelenip keledi. «Dindi qundylyq retinde tanyp, onyń laıyqty baǵasyn bere almasaq, jymysqy pıǵyldy jat kúshter dindi qubyjyq etip kórsetýden tartynbaıdy. Ásili, adamzat tarıhyna zer salsaq, dinı alaýyzdyq týdyrý tendentsııasynyń baǵzydan bar ekenine kóz jetkizemiz.
Degenmen, úshinshi myńjyldyqtyń basynda keıbir kúshter Islam dinin qaralaý maqsatynda adam qanyn tógýge deıin baratyn surqııa oıyndardy shimirikpesten uıymdastyrýda. Ókinishtisi, dinı saýaty joq azamattar osyndaı qaraquıyn qozǵalystyń qurbanyna aınalýda. «Aýrýyn jasyrǵandy ólim kelip áshkerleıtinin» eskersek, qazaq qoǵamynda oryn ala bastaǵan ásiredinshildikti jasyrmaı, onymen belsendi kúresýimiz kerek dep bilemiz», deıdi belgili ǵalym Muhan Isahan. Biz memleketimizdiń táýelsizdigin saqtaý úshin, memlekettiligimiz baıandy bolýy úshin ásiredinshildikke jol bermeı, ishki tutastyǵymyzdy saqtaýǵa meılinshe atsalysýymyz kerek.
Siltemeler:
Quran men súnnette tikeleı nusqaýy bolmaǵan dinı-quqyqtyq sıpattaǵy máselelerdi derbes túrde sheshý quqyǵyna ıe ataqty ǵalym. Islamdaǵy dinı-quqyqtyq júıe, Astana: – Din máseleleri jónindegi ǵylymı-zertteý jáne taldaý ortalyǵy, 2014. – 4. bet.
Quran men súnnette tikeleı nusqaýy bolmaǵan dinı-quqyqtyq sıpattaǵy máselelerdi derbes túrde sheshý arqyly tujyrym jasaý. Muhammed paıǵambardy kórgen, az ýaqyt bolsa da onyń suhbatyn tyńdap, ıman keltirgen jáne dúnıeden ımandy ótkenderdi «sahaba» dep ataıdy. Erdoǵan Bash. Iahýdılık, Hrıstıanlyk ve Islam. Stanbýl – 2004. 309 b.
Turar TÚGELULY, dintanýshy-sarapshy
