Dinniń negizgi qundylyqtary jáne dinı Ekstremızmniń aldyn alý
Barlyq álemdik dástúrli dinder adamdardy únemi beıbitshilikke, sabyrǵa, meıirimge shaqyrady. Zorlyq-zombylyq pen qan tógýden saqtandyrady. Qudaıǵa degen senim kóptegen adamdardyń ómiriniń ajyramas bóligi bolyp tabylady.
Elbasy Nursultan Nazarbaev 2016 jyly musylmandardy Qurban aıt meıramymen quttyqtaǵan kezde «ár dinniń bizdi birlikke, meıirimge, bir-birimizdi qurmetteýge shaqyratynyn aıtty. Quranda eger sen toq bolsań, al kórshiń ash bolsa seniń musylman sanalmaıtynyń aıtylǵan. Onda jáne musylmandardyń toptar men sektalarǵa bólinbeıtini jazylǵan. Shyn musylman adamdarǵa, qoǵam men óz Otanyna kómektesetin, álemniń barlyq dinderin teń kóretin adam».
Búginde 35 memlekettegi halyqtyń basym bóligin musylmandar quraıdy. Al ıslam taralǵan aımaqtar Taıaý jáne Orta Shyǵys, Soltústik Afrıka, Ortalyq Azııa, Soltústik Kavkaz jáne Zakavkazeniń bir bóligi, Ortalyq Reseı (Povolje jáne Prıýrale) jáne basqalary.
Qazaqstan úshin ıslam dástúrli din bolyp tabylady. Kóptegen ǵasyrlar boıy Uly Dalada túrli dindi: táńirshildikti, zoroastrızmdi, býddızmdi, hrıstıandyqty, ıýdaızmdi, ıslamdy jáne basqa dinderdi ustanǵan kóptegen halyqtar beıbit ómir súrdi. Ejelden qazirgi kúnge deıin Qazaqstan jeri saýda men mádenı baılanys arqyly Azııa men Eýropa arasyndaǵy kópir bolyp otyr.
Qazaqstan qazir de kóptegen halyqtar men túrli din ustanýshylardyń týǵan úıi sanalady. Sebebi elimizde 120-dan astam ulttyń ókilderi turyp jatyr. Kórip otyrǵanymyzdaı Uly Dala aýmaǵynyń tarıhynda turaqtylyq men gýmanızmniń generatory boldy.
Álemdik jáne dástúrli din kóshbasshylarynyń I sezdigiń ashylýynda sóılegen sózinde N.Á.Nazarbaev: «Biz – Qazaqstan halqy...» degen sózderden bastalatyn Konstıtýtsııamyzda kórinis tapqan biregeı áleýmettik-gýmanıtarlyq fenomen týraly maqtanyshpen aıta alamyz»-degen bolatyn. Qyzyqty fakt keltirgim kelip otyr. Elimizdiń ońtústiginde on úshinshi ǵasyrda irgetasy qalanǵan Qoılyq qalasy bar. Bul ejelgi eldimekende býdda ǵıbadathanasy, meshit pen hrıstıan shirkeýi qatar turǵan. Al qazir Qazaqstannyń jańa astanasy men barlyq qalalarynda siz meshitke de, pravoslav shirkeýine de, katolıkterdiń shirkeýige de, sınagogaǵa da, ǵıbadat úıine de emin-erkin bara alasyz».
Bul tarıhı mıssııa – irikteý, synaqtan ótkizý jáne konvergentsııa barysynda Eýrazıaı aýmaǵyndaǵy halyqtardyń, tipti adamzattyń beıbit ómir súrýi úshin qoldanylatyn sheshimder bizdiń tarıhymyzben rastalady.
HIV bastap Joshy ulysynda (Reseı tarıhnamasy boıynsha Altyn orda) túrki-musylman halqy men hrıstıan-pravoslav mádenıeti úshin jeke jáne múliktik quqyqtar teńdeı qamtamasyz etildi. Moskovııa (Zalesskaıa ordasy) gúldenýi osy ýaqytqa dál keldi. Birlesip turý jáne shabýylǵa jaýap berý orta ǵasyrlarda qalmady. HH ǵasyrda Qazaq KSR qarýly kúshteri KSRO-nyń birikken áskeriniń quramynda fashızmdi joıdy. Sebebi bul natsızmdi ortaq, ınternatsıonaldyq kúshpen ǵana jeńý múmkin edi. Memlekettiń qalyptasýynyń ár satysyndaǵy is-qımyldyń jaýapkershiligi men kelisimie rastaı otyryp Qazaqstan HH ǵasyr boıy saıası táýelsizdigin qalpyna keltirip, nyǵaıtty. Al qazir BUU Qaýipsizdik keńesiniń moıyndalǵan ári bedeldi múshesi bolyp tabylady.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Eýropadaǵy Qaýipsizdik pen yntymaqtastyq uıymyna tóraǵalyq etýi týraly sheshimge yqpal etken faktorlardyń biri qoǵamnyń pikirinshe memleket bıligi júrgizip kele jatqan memleket ishilik Etnos aralyq jáne konfessııa aralyq turaqty saıasat bolyp tabylady.
Inaýgýratsııada sóılegen sózinde Nursultan Nazarbaev búginde «álemdik qaýipsizdik júıesi jańa tıptegi janjaldarmen synalýda, álemdik arenada Ekstemızm men zorlyq-zombylyqty paıdalanatyn júıeden tys oıynshylar paıda bolýda» dep aıtqan edi. Shynynda, biz prezıdent atap aıtqandaı jańa tıptegi janjaldardy týdyratyn túrli is-qımyl ádisterimen betpe-bet kelip otyrmyz.
Barlyq postkeńestiń keńistikte janjal órti tutanǵanda eldiń turaqtylyǵyna qater tóngende elbasynyń sarabdal saıasaty buǵan qarsy tótep beretin jaýap boldy. Bul saıasat ultshyldyqqa toleranttylyqpen, Ekonomıkalyq dıktat umtylystaryna ashyq ári erkin naryqpen, radıkalızmge kez kelgen dinge ruqsat etetin atmosferamen jaýap berdi.
Memlekettiń Qazaqstandaǵy din salasyndaǵy saıasaty kelesi prıntsıpterge súıenedi:
- zaıyrly, memleket pen onyń ınstıtýttarynyń konfessııalyq beıtarap sıpaty;
- adam men azamattyń quqyqtary men erkindiginiń dinge degen qarym-qatynasyna, dinı nemese zaıyrly birlestikterge jatatyndyǵyna qaramastan teń bolýy;
- dinı birlestikterdiń zań aldyndaǵy teńdigi;
- Etnomádenı dástúrlerdi, halyqtyń túrli toptarynyń mentalıtet erekshelikterin syılaý;
- ar men senim erkindigi salasyndaǵy konstıtýtsııalyq qurylys, adamgershilik, adam men azamattyń densaýlyǵy, quqyqtary men zańdy múddeleriniń negizin qorǵaý qajettiginen týyndaıtyn shekteýlerge ǵana jol berý;
- memlekettik bılik pen basqarýdyń barlyq deńgeılerinde ar men senim erkindigi salasyndaǵy saıasatty júzege asyrýdyń ashyqtyǵy.
Táýelsizdik alǵan sátten bastap Qazaqstanda Etnostar men dinniń ózara baılanysynysń ornyqty modeli qalyptasty. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev: «Azamattyq álem, ultaralyq jáne konfessııa aralyq kelisim – bul bizdiń basty qundylyǵymyz. Bizdiń kóp ultty elimizdegi beıbitshilik pen kelisim, mádenıetter men dinderdiń dıalogy álemdik Etalon retinde ádil moıyndaldy»-dep atap kórsetken edi.
Dinniń gýmandyq jáne adamgershilik qundylyqtaryn biz túrli radıkaldyq qubylystaryna qarsy qoıýymyz tıis.
Sáıkesinshe, bizdiń mindetimiz – dinı jáne mádenı dástúrdi tamyrymen joıý emes, maǵynasy men tarıhı tamyryn túsinip, onyń jaqsy jaqtaryn basty nazarǵa alyp, Qazaqstannyń damýyna jaýapty qazaqtardyń dástúrli túrki-musylmandyq úılesimin saqtaý.
Búgingi tańda Qazaqstanda úkimettik emes uıymdardy dinı Ekstremızm men terrorızmge qarsy kúres máselelerin sheshýge, taqýa azamattardyń belgili bir bóliginiń kózqarastarynyń radıkalızatsııalanýyna yqpal etetin sebepter men jaǵdaılardy anyqtaýǵa, osy antıqoǵamdyq qubylystarǵa qarsy kúrestiń jańa formalary men ádisterin ázirleýge jumyldyrý qajet.
Jastar arasynda dástúrli qundylyqtardy sińirýde qoǵamdyq ınstıtýttardyń róli men jaýapkershiligine de úlken mán beriledi.
Azamattardyń mindeti jat ıdeologııalyq yqpaldan qorǵanýda, qoǵamnyń barlyq kúshterin aldyn alý jumystaryna jumyldyrýda.
Din fenomenin túsinýde birneshe tásil bar.
1. Gnoseologııalyq – shynaıylyǵyn ratsıonaldy taldaýǵa bolmaıtyn senimge súıenetin, dindi qoǵamdyq sananyń bir formasy retinde qarastyratyn tásil.
2. Ontologııalyq – negizinde Qudaıdyń bar ekenine senetin nemese álemdi, adamdy jáne olardy basqarýshylardy jaratqan basqa tylsym kúshterdiń bar ekenine senetin dúnıetanym júıesindegi dinge degen qatynas.
3. Dindi qasıetti dúnıege degen senimmen baılanysty adam tájirıbesiniń erekshe formasy retinde túsiný. Ár halyqtyń qasıetti dúnıesi ártúrli.
Sonymen qatar barlyq zertteýshiler dinniń qoǵam ómirinde mańyzdy fýnktsııa atqaratynyna biraýyzdan kelisedi:
· dúnıetanymdyq;
· tárbıelik;
· biriktirýshi;
· adamgershilik;
· Estetıkalyq.
Áleýmettik zertteýler negizinde «ádil áleýmettik saıasat; taqýa adamdardyń mádenı dúnıetanymyn keńeıtý, mysal úshin zaıyrly, salystyrmaly dintaný kýrstaryn ótkizý arqyly; krımınaldy jáne basqa kóleńkeli ortalardyń dinı adamdardy, toptar men qaıymdastyqtardy paıdalanyp, saıasılandyrylǵan maqsattaryna degen umtylysyn beıtaraptandyrý konfessııa aralyq qatynastardaǵy janjaldarǵa qarsy kúresýdiń negizgi quraly» bolyp tabylatyndyǵy týraly qorytyndy jasaldy.
Qazirgi kezeńde dinı Ekstremızm eń bir qaýipti jáne boljanýy qıyn qubylysqa aınaldy. Kommýnıstik ıdeologııa kúıregennen keıin Qazaqstan aýmaǵynda barlyq dinı baǵyttardyń, onyń ishinde ıslamnyń qarqyndy kóterilýi bastaldy. Buny eldegi meshitter sanynyń ósýinen, ıslamı mekemelerdiń ashylýynan, taqýalardyń, ásirese jastar arasynda taqýalardyń kóbeıýinen kórýge bolady. Biraq jastar sanynyń kóbeıýine negizinen dástúrli emes aǵymdar yqpal etti. Olar áli kúnge jastardy óz qatarlaryna tartýda. Bul aǵymdar eldiń ulttyq qaýipsizdigine qater tóndirdi.
Ulybrıtanııany Ekstremızmmen sátti kúresken elderdiń qatyna jatqyzýǵa bolady jáne Ekstremıstik qubylystardyń aldyn alý jáne jolyn kesý boıynsha belgili bir daǵdylary bar. Ulybrıtanııada jastarmen sátti jumys júrgizýdiń kepili jastardyń máselelerimen aınalysatyn jáne olardyń qoǵamǵa sińýine yqpal etetin, kóp mádenıetti jáne tolerantty qoǵam prınıtspterin baǵyttaý, belsendi áleýmettik-pedagogıkalyq jumys pen psıhologııalyq qoldaý, jastarda pozıtvti úılesim men brıtan qoǵamymen birlik sezimin qalyptastyratyn qurylymdardy memlekettik jáne qoǵamdyq qoldaý bolyp tanylady. Ulybrıtanııada mekteptegi bilim men otbasyndaǵy tárbıe jastar saıasaty salasyndańy qýatty ıdeologııalyu antıEkstremıstik faktor bolyp tabylady. Ár mektep zorlyq-zombylyq pen Ekstremızmge qatysty jergilikti bılik organdarynyń nusqaýlarymen qamtamasyz etilgen. Ártúrli mádenıetterdiń ókilderine toleranttylyqty qalyptastyrýda muǵalimderdiń quzyretin arttyrý kýrstary bar. Aldyn alý sharalary mektepterdiń oqý josparlary men mekteptiń sabaqtan tys baǵdarlamalaryna, oqý pánderiniń baǵdarlamalaryna engizilgen.
