EKI QOShQAR

Biz: "Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımas", - degen maqaldy jıi qaperge alamyz. Atalmysh maqal negizinen bir-birimen baqtalas, at ústinde júrgen adamdarǵa qarata aıtylady. Qazirgi kezde qyzmetke qatysty kóbirek tilge tıek etiledi. Sonymen qatar, saıasatqa, memleketaralyq janjaldarǵa baılanysty da qoldanyla beredi. Negizgi mán teketires, súzisý bolǵan soń bul maqal qaı turǵyda da durys qoldanylyp jatqandaı áser qaldyrady. Biraq shyntýaıtyna kelgende...

Ol úshin ádettegideı maqaldyń týra maǵynasyna nazar aýdaryp kórelik. Áýelgi saýal. Nege eki qoshqar? Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıtyndyǵy málim bolǵannan keıin ne sebepti eki qoshqar soıylýy (endi qazan qaperge alynǵan soń soıylatyny belgili ǵoı) kerek? Toı bolyp jatyr deýge taǵy kelmeıdi. Sebebi, qazan jalǵyz. Eger qonaq eki qoshqar soıatyndaı sonshalyqty qadirli bolsa, onda taıqazandy paıdalanýǵa bolar edi. Máseleni osylaı saralaǵanda, eki qoshqardyń da qazanǵa túsý qajettiligi málim bolady. Onyń ústine bizdiń:

"Qazanǵa túsken

Qapqa túspeıdi", - dep te qoıatynymyz bar. Sondaı-aq:

Qazanshynyń erki bar,

Qaıdan qulaq shyǵarsa", - degendi de aıtqanbyz. Demek bir qazanǵa qansha bas salamyn dese de úı ıesi ózi biledi. Alaıda,

"Aqyldy otqa qaraıdy,

Aqymaq qazanǵa qaraıdy", - degen danalyqty qaperge alsaq, eki basty bir qazanǵa syıdyrý, atalmysh maqal qısynyna kelmeıdi.

Qyrǵyz halqy:

"Azansyz molda bolsa da,

Qazansyz qatyn bolmaıdy", - deıdi eken. Áıtse de qazan ózimdiki eken dep bir qazanǵa eki bas salýǵa qaı qatynnyń da táýekeli jete qoımasy belgili. Qansha jerden dinshil bolyp:

"Allaǵa jaǵamyn deseń,

Azanyń bolsyn.

Pendege jaǵamyn deseń,

Qazanyń bolsyn", - desek te bir qazanǵa eki qoshqardyń basyn salatyn adam joqtyń qasy. Onyń ústine biz:

"Saýlyqtyń jasy úlken,

Qoshqardyń basy úlken", - degendi aıtqan ult ókilimiz. Sondyqtan: "Mal baqqan qoshqardyń jaıyn biledi", - demekshi, syıymdylyǵyna qaraı qoshqardyń basyna toqtynyń basyn da qosaqtap aspaımyz. Sebebi:

"Kári qoıdyń basy piskenshe,

Toqty basynyń arsasy shyǵady". Onyń ústine qansha jerden: "Qoıshy qoshqaryn maqtaıdy,

Tentek shoqparyn maqtaıdy", - desek te, qaı qoıshy da bir qazanǵa eki qoshqardyń basyn qabat asýǵa peıil tanytpaıdy.

Jalpy bul aıtqanymyzdyń bári atalmysh maqaldy týra maǵynasynda qabyldaǵan kezdegi tanym. Onyń ústine osy yńǵaıda qoldanylatyn ózge de maqal-mátelder barshylyq. Máselen birde:

"Qoshqar soımaı, qoı soısam

Jasyq dersiń.

Qoı soımaı, qoshqar soısam

Sasyq deısiń", - desek, taǵy birde:

"Palýan bolar balanyń

Etek, jeńi keń keler.

Qoshqar bolar qozynyń

Mańdaı jaǵy dóń keler", - deımiz.

Alaıda kóńilde kúmán qalmas úshin: "Syımaıtyny málim bola tura eki qoshqardyń da basy salynýy tıis ol qandaı qazan?", - degen saýalǵa da erik berip kórelik. Basyn ashyp aıtaıyq. Maqaldyń negizgi máni de osy jerde ashylady. Bilgen jón. Ár adamnyń kókirek kózinde qazan bar. Syıqyrly qazan. Ol "qazan" bizdiń qalaýymyzdy materııaldy turǵyda júzege asyryp otyrady. Dinı tilde ol qazan "gaýhar", "amanat" dep atalady. Bir sózben aıtqanda, biz jaqsylyqty da, jamandyqty da nıetimiz arqyly ózimiz jaratamyz. Osy jaqsylyq pen jamandyqty eki qoshqar dep túsingen jón. Onyń biri - nápsi, ekinshisi - rýh. Al ol ekeýiniń basy bir qazanǵa eshqashan syımaıdy. Soǵan oraı atalarymyz:

"Jaqsylyq qylsań ózińe,

Jamandyq qylsań ózińe,

Aspanǵa qaraı oq atsań

Qaıtyp tıer kózińe", - degen. "Jaqsylyq ekken alǵys orady", - deıtinimiz de sondyqtan. Jalpy bizdiń ulttyq ustanymymyz:

"Jaqsylyqty qyzǵanba,

Bárińizge jetedi.

Jaqsy bolyp bir júrseń,

Dúnıe qyzyq ótedi", - degenge saıady. Bul oraıda Shákárim atamyz:

"Men tarydaı jaqsylyq qylsam, taýdaı zulymdyǵymdy jasyrǵaly qylam. Sóıtip júrip, adam atanýǵa uıalmaımyn, - dese, M. Áýezov: "Mańyna uryq shashpaǵan jaqsylyq, japanda jalǵyz ósken báıterekshe, tul bolady da qalady", - deıdi.

Jalpy ómirde tek jaqsylyq pen jamandyq qana almasyp otyrmaıdy. Bul "almasýdyń" máni keń. Onyń qandaı almasý ekenin Kúlásh Ahmetova óleń tiline bylaı túsiripti:

"Biter emes saǵynyshym,

Sezim nege jomart tym?

Bir baqytty tabý úshin

Bir baqytty joǵalttym.

Kimge jetti ókinishim,

Kimnen neni suraımyn?

Bir shattyqqa jetý úshin

Birneshe ret muńaıdym.

Bir shýmaqty baptaý úshin,

On shýmaqty óshirdim.

Dostyń ózin saqtaý úshin

Satqyndyǵyn keshirdim.

Jartastyń da qatty tánin

Jaryp óter qaraǵaı.

Kúttim kúnniń sátti tańyn,

Jastyǵyma qaramaı.

Kúler jerde túnerippin,

Janym ashyp jaqynǵa.

Aıyrbastap jiberippin

Jastyǵymdy aqylǵa.

Birde oıymdy nurlandyrdym,

Birde, beıne, quıyn — ishim.

Basqa armandy qurban qyldym

Bir ózińdi súıý úshin.

Tirshiliktiń, ár kúniniń

Ǵumyrǵa bar qatysy.

Jaqsylyqtyń barlyǵynyń

Jaqsylyq pa aqysy?

Alyp ótip sapar — kúnnen

Óleńimniń jarqyly.

Asýlarǵa bet aldym men,

Qııa joldar arqyly".

Iá, ómir joly buralańdy. Solaı bola tura Aleksandr Kýprın:

"Keıde bir jamandyqtan keıin ekinshi jamandyq kútip turady. Alaıda oǵan bola ómirden túńilýdiń keregi joq. Áli alda talaı tamasha kún týatynyna senińiz", - deıdi. Alaıda Artýr ShopengaýErdiń myna sózin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Ol kisi adamnyń tabıǵı bolmysy týraly:

"Adamnyń adamǵa jamandyǵynda basqa sebep joq, bári de qara nıet, jaman oıdan týady jáne barlyq tirshilik arasynda tek adam ǵana sebepsiz jamandyq jasaıtyn, erekshe bolmys", - depti. Al atalarymyz bolsa:

"Jamandyqta – tek joq,

Jaýyzdyqta – shek joq", - deıdi. Bul turǵyda S. Dovlatov:

"Adam bárine de qabiletti. Odan jaqsylyqty da, jamandyqty da kútýge bolady. Sol meni qynjyltady. Sondyqtan kúndiz-túni jaratqannan tek adal, aqkóńil, meıirimdi adamdardy jolyqtyr dep tileımin", - dese, Iúginekı:

"Jaqsylyqtan úmit etseń - sabyr et", - deıdi.

Qoryta kelgende aıtarymyz, "Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy". Sondyqtan jamandyqtyń ornyn jaqsylyq almastyrý kerek. Sebebi, Robert Penn Ýorenn aıtpaqshy:

"Sen jaqsylyqty jamandyqtan jasaýyń kerek, óıtkeni ony jasaıtyn basqa eshteńe joq".

Sóz sońyn Qadyr aǵamyzdyń "Jaqsylyq týraly ertegi" atty óleńimen túıindeıik:

"Erterekte,

Bolmaı turyp baqsylyq,

Joq kezinde qýlyq degen at súlik,

Bir-aq nárse qymbat eken adamǵa,

Qymbat eken,

Onyń aty — Jaqsylyq!

Altyn balyq qalsa torǵa shyrmalyp,

Bosatypty peıili keń jyr halyq.

Jaqsylyqty

Alǵash kezde

Qaıda da

Ózimenen júripti ylǵı birge alyp.

Biraq ómir eń aldymen erge syn,

Er týraly el shyǵarypty termesin...

Jaqsylyqty sandyqqa ákep tyǵypty el

Onda-munda umytyp kete bergesin.

Munyń úshin kinálaman halyqty,

Bir kúni adam altyn kórip qalypty.

Kózdiń jaýyn ala bergen saıtandy

Jaqsylyqtyń ústine ákep salypty.

Adam alǵash zatqa estigi qunyqty.

Baılyq degen pálendi tez uǵypty.

Asyl tas bar,

Pil súıegi,

Kúmis bar,—

Bárin ákep sandyqqa álgi tyǵypty.

Ot shashypty bir tasyna tasty uryp.

Úlkenderge jarmasypty jas turyp.

Neshe túrli dúnıemen

Bilmepti

Jaqsylyqty tastaǵanyn bastyryp.

Sóıte-sóıte paıda bopty muz keýde.

Barmaıdy aýzym:

Ol — Siz deýge,

Biz deýge.

Endi qazir

Baılyq-dáýlet astynan

Erinedi

Jaqsylyqty izdeýge!

Muń degen bir qalyń jynys toǵaıda

Kóbine-kóp otyramyn men oıda.

Baı adamǵa qaraǵanda

Kedeıdiń

Jaqsylyǵy turady ylǵı ońaıda!"

Qudııar BILÁL