ǴYLMANI – «ÁRÝAQ QOLDAI MA?»

Sádýaqas qajy Ǵylmanıdiń (1890-1972 jj.) «Zamanymyzda bolǵan ǵulamalardyń ǵumyr tarıhtary» atty eńbeginde XIX-XX ǵǵ. negizinen Qazaqstannyń soltústik jáne ortalyq aımaqtarynan shyqqan ǵulamalarynyń ómirbaıany keń kólemde jazylǵan.

Sonymen qatar, eńbekte sol kezeńdegi talas-tartys týdyrǵan «Aqıda», «fyqh» jáne «sopylyq» máseleleriniń tushymdy jaýaptary hanafılik-matýrıdılik mázhab negizinde jaýaptar berilip otyrǵany baıandalady.

XIX-XX ǵǵ. ómir súrgen din ǵulamalarynyń arasynda Buhara, Túrkııa jáne Mysyr syndy elderden on-jıyrma jyldan oqyp kelgen, bilimdi ustazdardyń medreselerde Hanafı mázhabynyń «Sharh al-ýıqaıa», «Fataýa-ı hındııa», «Taýzıh-Talýıhy» sııaqty fyqh kitaptarymen qosa, «Fyqh-ı akbar», «Sharh-ı Molla qarı», «Aqaıyd-ı Nasafı» syndy aqıda kitaptarynyń da oqytylǵany sóz etiledi.

Budan qazaq topyraǵynan shyqqan din ǵulamalary halyqqa fyqhta Hanafı mázhabyn, aqıda da Matýrıdı senimin úıretkenin kóremiz. Ári osy turan daladaǵy medreselerdi bitirgen shákirtterdiń de atalmysh klassıkalyq eńbekterdi jetik meńgerip, halyqqa ýaǵyz-nasıhatty, túrli pátýalardy sol kitaptar arqyly beretin dárejege jetilip shyqqandaryn da olardyń ómirbanyn oqý barysynda kórýge bolady.

Sádýaqas qajy Ǵylmanıdiń «Zamanymyzda bolǵan ǵulamalardyń ǵumyr tarıhtary» atty eńbeginde sol zamandaǵy talas-tartys týdyrǵan máselelerdiń biri «Qaıtys bolǵan adamnan járdem tileý» bolǵan.

Búginde de keıbir qarııalarymyz bata-tilekteriniń arasynda «Qudaı jarylqasyn, arýaq qoldasyn» dep jatady. Osy «Allaǵa ortaq qosýǵa» jata ma, joq pa? delinip jaýaby beriledi.

Eńbekte Nuralynyń Barlybaıy, Isabek Ishan Muratuly týraly bylaı baıandaǵanyn keltiredi: «Biz ol úıde, janymda shákirtter bar, qonaqta edik. Oljabaı da bar. Bir májilis ústinde sol Ishan jaıynda sóz bolyp, ol kisiniń kórsetken keremetin kózben kórdim. Meniń Taýbaı degen balam kózi aýyryp, shoqpardaı isip, túk kórmeıtin aýrý boldy. Sol Ishannyń qabirine kisi qosyp jiberip, sonda basyna túnep qaıtyp keldi. Kózi shyraqtaı janyp, sol túnegennen keıin jazylyp ketti», – dedi.

Men ol ýaqytta ózimizdiń Tóre aýylynda shákirt jınap, dáris aıtyp turǵan kezim. Basqa kitaptan bolmasa da, «Hýlasat al-masa’ıl» kitabynda ólgen adamnyń qabirinen járdem suraý durys emes, bálkı: «Járdem beredi dep ıǵtıqad (senim) qylsa, kisi kápir bolady», – degendi eske aldym.

Barlybaıdy syılap, halyq Babaı deıtin. Men de ol kisige qarap: «Babaı! Sizdi bir shaıtan aılalap, tuzaǵyna túsirý úshin balańyz Taýbaıdy kózine qoıyp isirgen eken. Sonymen sizdi durys bolmaǵan bir ıǵtıqaddy (senimdi) kóńilińizge bekitip, maqsatyna jetken eken», – dep aıtyp salǵanym boldy.

Babaı sózin, isin jóndemek bop tospaqshy bolyp edi, Oljabaı marqum: «Babaı, orynsyzǵa talasasyz ba, ólgennen tilek oryndy da emes qoı», -dep toqtatyp tastady.

Tiri adamnan duǵa, úmit qylý oryndy. Durystyǵynda talas joq. Al ólgen adamnyń qabirine túnep, medet, járdem suraý sharıǵatta durys bolmaǵan bir is. Biraq halyq «arýaq», «pir» degen sóz júrekterine ımandaı sińirgen bir isteri.

«Arýaq rıza bolmaı, tiri baıymaıdy», – degen mátel eń baryp turǵan qýatty joly. Sonyń arqasynda kisisi ólgen úı bir toı qylǵan ordadan kem túspeıdi. Árıne, qonaǵasy, úshi, jetisi, qyrqy, jyly, eki jyldyǵy degen taǵy bar. Osylardyń barlyǵy sharıǵatta joq…» [1].

Bul jerde Sáýaqas qajy Ǵylmanı, «Arýaqtan járdem suraý Allaǵa ortaq qosý» jáne «Qaıtys bolǵan adamnyń jetisin, qyrqyn jáne t.b. berý sharıǵatta joq» degen eki máseleni kóterip, sharıǵatqa qaıshy ekendigin aıtady. Endi, osy eki másele tóńireginde qysqasha dinı eńbekter men búgingi tańdaǵy tanymal din ǵalymdarynyń kózqarastaryna toqtalyp kórelik.

Adam balasy qaıtys bolǵannan keıin de, onyń «rýhy» máńgi joq bolyp ketpeı, bálkı, adamdardyń ómirdegi paıǵambarlyq, sháhıdtik, áýlıelik jáne qarapaıym musylman bolý dárejelerine qaraı rýhtary da Bárzah áleminde ártúrli mekende bolatyny «Báhrýl Kálam» sııaqty Áhlý sýnna ýál jámáǵattyń aqıda negizderin qamtyǵan eńbekterde keń kólemde túsindiriledi [2].

Ibn Qaıym, óziniń «Ár-Rýh» atty eńbeginde: «Biz sýretteı (ólsheı) almaıtyndaı rýhtardyń kúsh, qýaty bolady. Tipti, qýatty bir rýhtyń ózi bir áskerı qosynǵa yqpal etedi. Biz onyń syryn naqty aıta almasaq da, ony rastaımyz», – dedi. Sondyqtan, tiri adamnan nemese ólgen adamnyń rýhynan duǵa suraý, kómek etýin ótiný duǵa túrine jatady. Islam negizderi mundaı isti olarǵa tabyný, ǵıbadat etý maǵynasyna kirgizbeıdi. Bálkı, olardyń ár ekeýiniń Allanyń quzyrynda bolǵan qurmetin dáneker etýdi, táýássýl qylýdy bildiredi. Iaǵnı, Allaǵa usynylǵan, dáneker etilgen nárse, ol – tiri adamnan bolsyn, qaıtys bolǵan adamnan bolsyn izgi amaly (sonyń saýaby). Izgilik tiri adamda da, qaıtys bolǵan adamda da árdaıym rýhymen (denemen emes) birge bolady. Rýh Bárzah álemindegi mekenine jáıǵasqan kezinde de birge bola beredi. Qasıetti Quranda: «Adamdardyń árqaısysynyń óz qolymen istegen (jaqsy-jaman) isterine qaraı ózindik dárejesi bolady» («Ánǵam» súresi, 132-aıat), «Olar (Allanyń nyǵmetterine bólegender) ózderimen áli qaýyshpaǵan din baýyrlaryn (Allamen qaýyshqanda) olar úshin de eshqandaı qorqynysh joq ekenin aıtyp súıinshileıdi» («Ál-Ǵımran» súresi, 170-aıat) degen jáne t.b. aıattarynda bildiriledi» [3] degen.

Al, qazaq halqynyń arasyndaǵy, qaıtys bolǵan adamnyń «Jetisin, qyrqyn jáne jyldyǵyn» berý syndy dástúrin QMDB-nyń naıb múftıi Alaý Ádilbaev, «Jetisin, qyrqyn berý ǵurpy qazaq halqynyń turmys ereksheliginen týyndaǵan úrdis» dep, kóshpeli ómirdiń qajettilinen týyndaǵan, oryndalýy sharıǵatqa qaıshy is emes ekendigin aıtsa [4], belgili teolog Abdýsamat Qasym, Taýs ıbn Qaısannyń jetkizgen: «Shynynda, máıitter (qabirge qoıylǵannan soń) jeti kún boıy synaqqa dushar bolady. Osyǵan oraı, olar (sahabalar) osy kúnderi sol máıitterdiń atynan as berýdi unamdy sanaıtyn» degen syndy rıýaıattar men ǵalymdardyń kózqarasyn dálel qyla otyryp, atalmysh kúnderde marhumnyń atynan as berilýin unamdy iske jatqyzady, túp-tórkini Islam derekterinde bar dep qarastyrady[5].

Qoryta aıtar bolsaq, Sádýaqas qajy Ǵylmanı óz zamanyndaǵy ǵalymdardyń ómirbaıanyn jazý arqyly olardy keler urpaqqa tanytyp ketti. Óz aralaryndaǵy «Aqıda», «fyqh» jáne «sopylyq» máselelerde kórinis tapqan daýly máselege qatysty sharǵı naqty jaýaby men dáleli ne? degen suraqtarǵa jaýap berýde saqtyqty jáne buqara halyqtyń deńgeıine túsip fátýa berýdi basty nazarǵa alǵan deýge bolady. Oǵan dálel, joǵaryda keltirilgen «Qaıtys bolǵan adam járdem ete ala ma?» degen máselege qatysty bergen jaýabyn aıtýǵa bolady. Sonymen qatar, dinı eńbekterge jáne otandyq ǵalymdardyń fátýasyna qaraı otyryp, atalmysh máselege keń túsinikpen qaraǵan jón.

Samet OQANULY,
ıslamtanýshy

 

[1] Sadýaqas Ǵylmanı, Zamanamyzda bolǵan ǵulamalardyń ǵumyr tarıhy, 1-tom, 139-140 bb.

[2] Hasan ıbn Ábı Bákir ál-Maqdası, Ǵaıatýl-maram fı sharhı Báhrıl-kálám, 748-754 bb.

[3] Muhammad Zákı Ibrahım, Usýlýl-usýl, 224-225 bb.

[4] https://kazislam.kz/zhetisi-kyrky-zhane-zhylyn-beru-shari-atka-kajshy-ma/?lang=ru

[5] http://islam.kz/kk/questions/aqida-senim/qaitys-bolgan-adamnyn-jetisin-nemese-qyrqyn-berudin-sharigatta-negizi-bar-ma-781/#gsc.tab=0