Islam ádebimen mal soıa bilesiz be?

Maldy sharıǵat jolymen soıý úkimi 

Kez kelgen istiń durysyn aıqyndap beretin, rýhanı tazalyǵymen qatar tán tazalyǵyn, denniń saýlyǵyn qamtyǵan Islam sharıǵaty árbir musylmannyń ómirlik ustanymy bolýy tıis. «Aýrý astan» degen halqymyzdyń eki aýyz ulaǵatty sózi zamanaýı medıtsınamen naqtylanýda jáne sharıǵatymyzdyń asqa qoıatyn talaptary zamanaýı medıtsınamen quptalyp jatyr. Bul da sharıǵat erejelerin bekem ustanýymyzǵa taǵy bir negizgi sebep bolyp tabylady.

Adam balasynyń qajetine jaratylǵan janýarlar sharıǵat jolymen soıylmaıynsha halal bolmaıdy. Abdýlla ıbn Omardan kelgen hadıste bylaı delingen: «Bizge eki ǵana ólekse halal etilgen, eki ólekse degenimiz: ólgen shegirtke men ólgen balyq».

Iaǵnı balyq pen shegirtkeni soıýdyń múldem qajeti joq. Al, basqa janýarlar bolsa, mindetti túrde soıylý kerek.

Alla Taǵala aıtady: «Senderge: ólekse, aqqan qan, dońyz eti jáne Alladan basqanyń atymen baýyzdalǵan mal haram qylyndy. Jáne býynyp, urylyp, qulap, súzilip ólgen maldar jáne jyrtqysh jegen mal haram …» Bulardyń bárin jeýge bolmaıdy, «… biraq (jany shyqpaı) baýyzdalǵandardan basqa»[1]. 

 «Eı, ıman keltirgender! Senderge ryzyq etip bergen adal (astarynan) jeńder jáne eger Allaǵa ǵana qulshylyq etetin bolsańdar, (ózderińe berilgen adal asqa) shúkirlik etińder»[2], –degen.

Maldy Alla Taǵala adam yrzyǵy úshin jaratqan desek te onyń ózinshe tártibi, mindetteri bar. Sondyqtan, mal soıý kezinde saqtalý qajet bolǵan negizgi eki shartyna toqtalaıyq:

Birinshi shart: Mal soıatyn adam – aqyl-esi durys, balıǵat jasyna tolǵan musylman bolýy kerek.

Mal soıýshy esin bilmeıtin bala bolsa, baýyzdalǵany haram. Al, eger úlken, ıaǵnı jeti jastan asqan ári soıýdyń mánisin túsinetin bala bolsa, baýyzdaǵany halal bolady. Sol sııaqty, esi durys emes adamnyń soıǵany haram. Hrıstıandar men ıahýdılerdiń soıǵany halal bolyp esepteledi.

Alla Taǵala aıtady: «Senderge kitap berilgenderdiń tamaǵy halal etildi»[3]. Óıtkeni olardyń sharıǵattary boıynsha Qudaıdyń esimin aıtyp pyshaqpen soıý kerek. Eger dál solaı soıylǵanyn bilse halal bolady. Ibn Abbas (r.a.) bul aıat jóninde: «Kitap berilgenderdiń tamaǵy» – bul olardyń baýyzdaǵan janýarynyń eti», – dep aıtqan[4].

Al, qazirgi ýaqytta olardyń basym kópshiligi Qudaıdyń atymen baýyzdamaýy jáne pyshaqpen emes, maldy qınap toqqa salý nemese bastan uryp óltirý maldyń etin jaramsyz (Haram) qylady.

Soıýdyń basty hıkmeti osy qandy shyǵarýda. Óıtkeni, qustyń nemese janýardyń denesinde qany qalyp qoısa, etin buzyp jiberedi, sondaı-aq ondaı ette aýrý qozdyrǵysh bakterııalardyń jyldam kóbeıip ketý qaýpi joǵary bolady. Bul adam aǵzasyna óte zııan.

Sondyqtan, óńesh pen keńirdekti kesýmen qatar, súnnet boıynsha eki kúre tamyrdy da kesken durys. Ol ekeýinen óte kóp mólsherde qan shyǵady. Sol sııaqty taýdan nemese bıik shyńnan qulaǵan maldy ólip qalmaı turǵanda, dereý pyshaqty kez kelgen jerinen suǵyp qanyn shyǵaryp jiberý kerek. Haram ólip qalǵan maldy baýyzdasa da qany shyqpaıdy. Onyń qany uıyp, etke qosylyp ketedi.

Ekinshi shart: Maldy (báseń nemese orta daýyspen) «Bısmıllah» dep soıý kerek jáne «Allahý Akbar» dep qossa abzal bolady. Alla Taǵala bylaı degen: 

«Biz árbir úmmet úshin ózderine bergen maldardan, Allanyń ǵana atyn atap, qurban shalýdy bekittik. Óıtkeni, Táńirleriń bir-aq Táńir. Sondyqtan Soǵan boı usynyńdar »[5].

«Anǵam» súresiniń 145-aıatynda Alla Taǵala: «Alladan basqanyń atymen baýyzdalǵan mal aram»,-dep eskertedi.

Allahtyń elshisi, oǵan Allahtyń ıgiligi men sálemi bolsyn, bylaı degen: «Rasynda, men senderdiń puttarǵa arnap baýyzdaǵandaryńdy jáne Allahtyń aty atalmaı baýyzdalǵandy jemeımin!»[6].

«Bısmıllah»,-dep aıtqanyna biraz ýaqyt ótip ketse (pyshaq qaıraıtyn bolsa) qaıtadan aıtady. Birneshe maldy birinen soń birin soıatyn kisi árbiri úshin bólek bólek «bısmıllah» aıtýy kerek bolady. Bir maldy eki kisi soıatyn bolsa ekeýiniń de «bısmıllah» aıtýy kerek bolady. «Bısmllah» aıtýdy umytsa zııany bolmaıdy. Ádeıilep aıtpaıtyn bolsa haram bolady. 

Mal soıýdaǵy ádep jáne tyıymdar 

Maldy meıirimdilikpen soıý kerek, azaptaýǵa bolmaıdy. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) aıtady: «Alla Taǵala barlyq nárseni jaqsylap isteýdi buıyrdy. Sondyqtan, maldy soısańdar, durystap soıyńdar, aldyn ala pyshaqty qaırańdar, janýardy qınamańdar».

Osyǵan oraı mal soıý kezinde kelesi áreketterge tyıym salynady:

- Maldyń kózinshe jalańdatyp pyshaq qaıraýǵa bolmaıdy, óıtkeni maldyń da túsinigi men sezimi bar.

- Maldy ekinshi bir maldyń kózinshe soıýǵa bolmaıdy;
- Soıatyn qural ótkir bolý kerek. Tis pen tyrnaqtan basqa kez kelgen ótkir qural maldy soıýǵa jaramdy. Júzi durys ótpeıtin quralmen baýyzdaýǵa bolmaıdy, óıtkeni ol janýardy qınap óltirý bolyp sanalady.

Sondyqtan, maldy azaptamaı tez soıý úshin qural mindetti túrde ótkir bolý kerek.

-  Jelkesinen bastap soıýǵa bolmaıdy;
-  Mal men qusty Elektr toǵy bar qurylǵy, balǵa, balta jáne taǵy da basqa quraldarmen aýyr jaraqat tıgizip taldyrýǵa bolmaıdy. 

Maldyń jany boıynan tolyq shyǵyp bolǵanǵa deıin:

-  Moınyn syndyrýǵa bolmaıdy. Moınyn syndyrsa, mal qınalyp ólip ketedi de qany ette qalyp qoıady.
-  Basyn denesinen bólýge;
-  Terisin syndyrýǵa;
-  Ystyq sýǵa salyp júnin julýǵa;
-  Dene múshesinen qandaıda bir bólshegin álde bir jerin shaýyp (kesip) alýǵa bolmaıdy.

Durysy, qany men jany shyǵyp ketkenshe jatqyzyp qoıý kerek. 

Mal soıýdyń tártibi 

- Mal soıylatyn jerdiń taza bolýyna kóńil bólý;
- Tize boıyndaı qylyp shuńqyr qazylady;
- Soıylatyn jerge maldy urmaı – soqpaı aparý;
- Maldyń kózderi (matamen) baılanady;
- Qyblaǵa qaratylyp sol jaǵymen jatqyzylady;
- Eki aldyńǵy aıaǵy men bir artqy aıaǵy qosa baılanady;
- Pyshaqty malǵa kórsetpeı qaırap kelý;
- «Bısmıllahı Allahý Akbar»,-dep aıtý;
- Maldyń moınynda óńesh, keńirdek jáne eki jaǵynda eki tamyryn bir mezette kesý kerek;
- Maldyń qany tolyq aǵyp bolǵansha jáne jany shyqqansha kútiledi;
- Mal soıylǵannan keıin sol mańaıdyń tazalyǵyna da kóńil bólý kerek. Maldyń qan-júnin ashyq-shashyq dalaǵa qaldyrmaı, kómip tastaǵan jón.

Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.): «Alla Taǵala barlyq nárseni jaqsylap isteýdi buıyrdy, sondyqtan, maldy soısańdar, durystap soıyńdar», — degen sózin esten shyǵarmaıyq, baýyrlar! 

Beıbit MYRZAGELDIEV