ISLAM DINI – DÁSTÚRDIŃ DIŃI
«Radıkaldy ıslamshyl toptar ózderiniń konstıtýtsııaǵa qarsy úndeýlerimen negizinen memlekettik ınstıtýttarǵa qaýip tóndiredi» degen túsinik búgingi kúni durys emes. Dástúrli emes jáne radıkaldy uıymdardyń ıdeologııasynyń erekshelikterin taldaý eń aldymen olardyń ultqa jáne qoǵamdyq qurylysqa qaýip tóndiretinin kórsetedi.
Elbasymyz N. Nazarbaev bir sózinde: «Islam dini – halqymyzdyń rýhanı tireginiń biri» dep beker aıtpasa kerek.
Sondyqtan bolar, radıkaldar eń aldymen qazaqtyń ulttyq salt-dástúrine shabýyl jasaıdy. Mysaly, jat aǵymdardyń arasynda «Namaz oqymaǵan adam kápir» degen uǵym keńinen taralǵan. Radıkaldar «qazaqtardyń salt-dástúri men ádet-ǵuryptarynyń barlyǵy derlik dinge engizilgen jańalyq» dep, olardy ıslamdaǵy bıdǵattyń (jańalyqtardyń) kórinisi dep tanıdy.
Dástúrli emes jáne radıkaldy dinı toptardyń áreketinen týyndaıtyn negizgi qaýip – geosaıası jáne geomádenı qurylym retinde ultqa jáne onyń rýhanı mádenıetine qarsy ıdeologııalyq shabýyl ekeni anyq.
Sonyń saldarynan jat aǵym ustanýshylary «musylman emes» dep esepteıtin dástúrler men ádet-ǵuryptarynan, kıimderi men áshekeılerinen bas tartady, memlekettik mekemeler men kásiporyndardaǵy jumysyn tastaıdy (olardyń aıtýynsha, munyń bári sharıǵatqa qaıshy). Sondyqtan olar barǵan saıyn oqshaýlanyp, «ál-ýaala ál-bara» – sózbe-sóz aýdarǵanda – «dostyq pen kinásizdik» uǵymyn ózinshe radıkaldy túrde damytady. Bul múmindermen dostyqqa (sonymen birge olar ózderin ǵana «ıman keltirgen» dep tanıdy) jáne «kápir» ómir saltyna aralaspaýǵa (bul túsinik olar úshin birshama keńeıgen) qatysty paıdalanylatyn túsinik.
Radıkaldardyń qyzmeti memlekettiliktiń bir tuǵyrynyń ydyraýyna sebep bolýy múmkin, ol ózderińizge belgili, ıdeologııa, mádenıet, tarıh sııaqty negizgi úsh tirekke súıenedi.
Tirekterdiń bireýiniń joǵalýy sózsiz quldyraýǵa ákeledi. Búginde qazaq halqynyń dástúrli dindarlyǵynyń bedelin túsirip, nátıjesinde qoǵamda Qazaqstannyń memlekettiligine, onyń bolmysyna, diline qol suǵýshylyq tanytqan adamdar kategorııasynyń paıda bolǵanyna kýá bolyp otyrmyz.
Qazaqtardyń salt-dástúrleri ıslam dinimen tyǵyz baılanysta bolǵan degen tezısti dáleldeı otyryp, mynandaı faktilerdi keltirýge bolady: Qazaq ejelden sábıdiń mańdaıyna kúıe jaǵyp, jaman kıim kıgizip, jaman kózden saqtaý úshin túrli túımeler, tıyndar tigilgen. Birde halıfa Osman ıbn Affan bir ádemi balany kórip: «Onyń ıegine qara daq qoı, ol jyndanyp ketpes úshin», – deıdi. Árıne, qazaq halqy Osmannyń seriginiń bul sózderi zulym kózdiń jaýyn alǵandardyń nazaryn aýdarý úshin aıtylǵanyn eskergen.
Biraq keıbir musylmandar arasynda radıkaldardyń usynysy boıynsha bul kópqudaıshylyq pen bıdǵattyń belgisi degen qate pikir qalyptasqan. Shelpek taratý, quran oqytý, ósıet etý, shildehana toıy – munyń bári ıslamnyń jarlyqtarynan negiz alady.
Qazaqtyń «Taspen atqandy aspen at», «Allanyń kózi túzý bolsyn», «Perishteniń aıaǵyn shalsyn» degen naqyl sózderi qazaqtardyń ıslam dinin ustanǵanynyń tolyq dáleli. Qazaq halqynyń mádenıetin muqııat taldap, zerdeleý arqyly ıslam dinine, paıǵambar súnnetine baılanysty sansyz sózderdi, ádet-ǵuryptardy tabýǵa bolady.
Qazaq otbasynda balaly bolǵan kezde týǵan-týystary, dostary ata-anany «Baýy berik bolsyn» dep quttyqtaıdy. Sebebi, náreste dúnıege kelgen kezde ony anasymen baılanystyratyn kindik kesiledi. Sondyqtan qazaq kishkentaı adamnyń Rabbysymen baılanysyn nyǵaıtqanyn tiledi.
Marqumnyń kebini qazaq tilinde «ahyrettik kıim» dep atalady, bul aýdarmada «aqyrǵy ómir» nemese «sońǵy sapar» degendi bildiredi. Basqasha aıtqanda, aqyrǵy ómirge, sońǵy saparǵa arnalǵan kıim.
Qurban aıt meıramynyń aldynda qazaqtar qoshqar soıyp, ony «jaq» dep atap ketken. Arab tilinde «shak» sózi «kúmán» degendi bildiredi. Saǵattar men kúntizbeler jetispeıtin qazaqtar merekeniń bastalýyn bildiretin aıdyń naqty qaı kúni bolatynyna kúmándanǵan, sondyqtan osy kúnge deıin uqyptylyq tanytyp, bir maldy bir kún buryn soıǵan. Jat aǵymdardy qoldaýshylardyń kóbi ony «bıdǵa» (kúná, bıdǵat) dep sanaǵanymen. Bul derekterdiń barlyǵy ulttyq salt-dástúrdiń dindegi mańyzynyń naqty dáleli.
M. ÁShIRBEK,
Almaty qalasy Din isteri jónindegi
basqarmasynyń janyndaǵy «Keńes
berý jáne ońaltý» ortalyǵynyń
mamany
